لیلا محمد خوانی شهری
کارشناس ارشد مامایی
مقدمه
ابتدا باید به کارکرد و قابلیتهای تربیتی مسجد اشاره کرد که به تعبیر قرآن کریم، تزکیه بر تعلیم مقدم است، و به طبع بعد تربیتی، به جنبه آموزشی نیز اشاره خواهیم کرد. ابعاد تربیتی مسجد به گونه ای با ابعاد عبادی آن مرتبط است؛ زیرا عبادت پرورش دهنده روح و روان آدمی بوده و پاسخ به آن در واقع، پاسخ به یک نیاز طبیعی و مهم اوست. کسی که نیازهای جسمی و روانی خود را به طور منطقی پاسخ گوید شخصیتی متعادل می یابد. ارتباط با خداوند که دارای شکل ها و گونه های مختلفی مانند نماز، دعا و ... می باشد، در حالت کلی مقید به یک مکان خاصی نیست، به عکس مسیحیت که یک تعصب جاهلانه ای نسبت به کلیسا دارند، لذا انسان می تواند در هر لحظه و در هر مکانی، با معبود خویش ارتباط برقرار کند، اما با این اوصاف مسجد یک جایگاه ویژه پیدا کرده است، به این صورت که نماز با حضور قلب بالا در خانه، از ارزش کمتری نسبت به نماز جماعت در مسجد ولی با حضور قلب کمتر دارا می باشد. از این رو، معصومان(علیهم السلام) در سخنان خویش، مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن بر شمرده اند؛ پناهگاهی که انسان در آن از دغدغه و اضطراب فاصله می گیرد و به آرامش و سکون دست می یابد. امام صادق(علیه السلام) به مسلمانان سفارش می کند که هنگام رویارویی با مشکلات و اندوه های دنیوی، به نماز و مسجد پناه ببرند. بدین روی، از یک نگاه، جنبه های عبادی مسجد را می توان در شمار نقش تربیتی آن نیز به شمار آورد. « مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی، اجتماعی وی فراهم می کند. در مکتب تربیتی اسلام و بسیاری از مکتب های تربیتی دیگر، «انزوا طلبی» و «جمع گریزی» بیماری روحی شناخته می شود، در حالی که اجتماعی بودن و جمع گرایی ـ در حد معقول آن ـ نشانه سلامت روح و روان انسان و تعادل فکری او به حساب می آید. مسجد با فراخوانی پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می کند. افزون بر آنچه گذشت، مسجد معمولاً جایگاه طرح مشکلات و مباحث اجتماعی است و به طور طبیعی، با حضور در چنین مکانی روح تعهد و دردمندی در فرد ایجاد می شود.» (1). لذا حضور مسلمانان، مخصوصا کودکان و نوجوانان سبب شده و موجب می گردد روند اسلام پذیری و جامعه پذیری دینی ایشان به درستی و با سرعت بیشتری شکل بگیرد و یک مسلمان با حضور در مساجد به وظایف فردی و اجتماعی خود آشنا گردد، ولی در این میان وظیفه متولیان فرهنگی، آموزشی و تربیتی مساجد بسیار مهم به نظر می رسد، که در ادامه به گوشه ای از آن اشاره خواهیم نمود.
تعلیم و تربیت رسالت اصلی مساجد
شاید کسی نباشد که منکر جایگاه و قابلیت تربیتی افراد جامعه اسلامی، مخصوصا برای نسل کودک، نوجوان و جوان باشد، ولی این یک امر بسیار مهم این است که مهم ترین و اصلی ترین رسالتی که توانسته مسجد در عصرهای مختلف و مخصوصا در عصر کنونی ایفا کند، همین جنبه تربیتی است، زیرا مسجد دارای ارزش و قابلیتهای ذاتی است که شاید نتوان این ویژگیها را در هیچ یک از نهادهای دیگر جامعه دینی و انسانی جستجو کرد، ولی باید به این مسئله توجه نمود که با حرفهای کلی و آرمانی نمی توان به حالت مطلوب رسید. بلکه باید با توجه به اصول لایتغیر و فرامین اسلامی و اقتضاءات امروزی، یک سیاستگذاری مناسب تربیتی و آموزشی صحیحی را اتخاذ نمود. برای نمونه یکی از بارزترین ویژگی های مسجد حضور جامعه اسلامی در کنار هم و اجتناب از تکروی هاست:
«آموزش ابزار تربیت است و مراکز آموزشی (مانند: مدرسه و دانشگاه) بستری مناسب برای تربیت است. لذا از مهم ترین کارکردهای مسجد ایجاد حیات معنوی جمعی و همبستگی اجتماعی مومنان است. اسلام به خلاف مسیحیت، دینی فردگرا نیست، حتی به حیثیت جمعی انسانها توجه بیشتری دارد. » (2).
ارتباط میان فردی و جمعی
از کارکردهای انحصاری و همیشگی مسجد، تعلیم و تربیت حضوری و واقعی است که با توجه به تاثیر فضا و نوع فیزیک مسجد از حیث تربیتی و امام جماعت با ارتباط مستقیم، مخاطبان، موثرترین نقش را خواهد داشت. لذا اساس قالبهای تربیتی مساجد بر ارتباط چهره به چهره بنا شده است و این به ارتقاء سطح کیفی این ارتباط کمک میکند، لذا باید از این قابلیت به بهترین شکل استفاده نمود. حال با تاکید بر ارتباط عمیق رو در رو که میراث گذشتگان است و آثار مطلوب آن بر ما مشخص است، ولی باید از ابزارهای ارتباط جمعی و قابلیت ابزارهای نوین و در عین حال مناسب (که با اساس دین و کارکرد تربیت دچار تعارض نباشد) استفاده نمود، که این موضوع خود نیاز به تحقیقی مجزا دارد.
تربیت محوری
بهترین جا برای تحقق تربیت دینی و اسلامی فرزندان ما مسجد است، زیرا مسجد مکان انسان سازی است، از سوی دیگر در جامعه اسلامی، آنچه باید محور قرار بگیرد، تربیت است. « اگر تربیت اصل قرار گرفت به طبع سیاست، اقتصاد، مدیریت، فرهنگ و آموزش جامعه نیز اصلاح خواهد شد، زیرا تربیت هسته جامعه است و باید در سیاستگذاری های کلان و خرد جامعه اسلامی مانند میزان رشد و تعامل مساجد با سایر نهادها باید این اصل باشد که چه میزان می توان مساجد را در مسیر تربیت دینی افراد جامعه قرار داد و بعد از آن به ابعاد و قابلیتهای دیگر مساجد پرداخت.» (3) .
ضعفهای رسانههای عمومی و مسجد
در صدر اسلام به دلیل رشد کم جوامع از لحاظ تمدنی و نهادها و مراکز اجتماعی، به تعبیری مساجد تنها رسانه ارتباطی بین شرع اسلام و توده مردم بود که بوسیله نبی اکرم (صلوات الله علیه) و بعد از آن بوسیله ائمه اطهار (علیهم السلام) شکل می گرفت.« پیدایش مراکز موازی مساجد مثل مدارس، بسیج، فرهنگ سراها و مراکز متعدد فرهنگی، تعدد کانال ها و شبکه های تلویزیونی و ماهواره و اینترنت و غیره، سرگرمی های متنوع و برنامه ورزشی و تفریحی با سرمایه گذاری های کلان، جذب امکانات فرهنگی به منظور اجرای طرح های گوناگون و چیزهای کم اهمیت مثل موسیقی و سرگرمی های بی محتوا، ارایه ی چهره ضعیف از اهل مسجد در فیلم، حاضر نشدن پیوسته در مسجد، ضعف تبلیغات، پیام های بی محتوا، پخش برنامه هایی که گاهی به کونه ی غیر مستقیم بر مسجد تاثیر منفی دارد.» (4). در زمانه ما مراکز رسمی و نهادها غیر رسمی فراوانی شکل گرفته که هر کدام یک وظیفه ای را به عهده دارند، و ذهن برخی را نیز به این سمت برده که مسجد باید تنها وظیفه اجرای نماز و فعالیتهای صرف مذهبی را ایفا کند، در حالیکه این دیدگاه بسیار خام و اشتباه است و برای رسیدن به یک حالت مطلوب نیاز به بررسی های فراوان دارد، اگر در صدر اسلام تمام فعالیتهای تربیتی و آموزشی در مساجد انجام می گردید، آیا در زمان حاضر نیز باید همین اتفاق بیافتد؟ رابطه و تعامل سایر مراکز و نهادها باید چگونه باشد، نقش های انحصاری مسجد و هر نهادی چیست؟ و برای تحقق تعلیم و تربیت اسلامی هر ارگان، نهاد، مرکز و مجموعه تبلیغی، فرهنگی، آموزشی و تربیتی باید چه خط مشی و برنامه ای را دنبال کند، مطمئنا بهترین کار این نیست که شروع کنیم و نهادها و مجموعه های موازی را حذف کنیم، بلکه حالت ایده آل این است که هر حذف، اصلاح و تداومی باید براساس یک نقشه راه مشخص باشد.
جایگاه امام جماعت، متولیان مسجد و والدین
به این سبب که کودکان و نوجوان بی مقدمه نمی توانند با مساجد ارتباط برقرار کنند لذا والدین و متولیان تربیتی موظفند پلی را بین مسجد و فرزندان جامعه اسلامی برقرار کنند و مهم تر از جذب ایشان، نگه داشتن و تربیت دینی و جمعی نمودن فرزندان است. مساجدی که در عصر ما وجود دارند، دارای اشخاص و متولیان متفاوتی است، از جمله می توان به هیات امناء، خادم، مسئولین اجرایی و فرهنگی و ... اشاره کرد، اما به قطع و یقین می توان گفت اصلی ترین نقش را امام جماعت ایفا می کند و اصولا باید ایفا نماید. در بسیاری از مساجد مشاهده شده که فضای مطلوب و امکانات مادی زیادی موجود است ولی آثار تربیتی آنها چندان مطلوب نبوده است و در حالت مقابل، مساجدی با فضا و امکاناتی محدود، توانسته اند به ثمرات عظیم تربیتی برسند، لذا در این بین نقش اصلی را امام جماعت به عنوان مرکز ثقل ایفا می کند.« خصوصیات اخلاقی امام جماعت، سخنرانی های ضعیف و دعوت نکردن از سخنواران ماهر، نبود ارتباط با مراکز روحانیت، مرکز رسیدگی به امور مساجد و سایر مسجد های اطراف، استفاده نکردن از تجربیات دیگران، بی توجهی به برنامه ریزی و سازماندهی امور مساجد، فقدان مدیریت کارآمد در مساجد، نبود نقد و نظارت بر عملکرد ائمه جماعات، منحصر بودن در تبلیغ سنتی و استفاده نکردن از ابزار روز، پاسخگو نبودن به گرایش های گوناگون و تامین نبودن ائمه جماعات از مهم ترین چالش های مهم در این عرصه است.» (5) . نکته مهم دیگر در ارتباط با مساجد و نمازخانه ها ، که می تواند نقش بسیار مهمی در ایجاد و تقویت احساس مذهبی در کودکان و نوجوانان داشته باشد ، ویژگیهای شخصیتی کارگزاران اصلی آنها ، بخصوص پیشنمازها و خادمین مساجد است .خلق و خوی نیکوی امام مسجد و مهارت اجتماعی او در برقراری ارتباط با نمازگزاران بویژه نوباوگان و نوجوانان فوق العاده حساس است . استقبال از حضور اتفاقی یا مستمر نوجوانان در مسجد ، توسط امام مسجد و با چهره ای گشاده و متبسم ، احساس زیبا و خوشایندی را در وجود نیازمند محبت کودکان و نوجوانان ، ایجاد می کند. باید مراقب بود که خدای ناکرده با تندخویی و عتاب و خطاب ، زمینه آزردگی روان حساس ، ترد و شکننده نوجوانان را به هنگام حضور در مسجد ، به هر دلیلی که باشد فراهم ننمایم ! بعضاً مشاهده شده است که به هنگام اقامه نماز و یا سخنرانی خطیب ، بعضی از کارگزاران مسجد ، مانند خادم مسجد ، با تندخویی و عصبانیت کودک یا کودکانی را که همراه پدر یا برادر بزرگتر خود به مسجد آمده اند، چون شیطنت می کنند ، آزرده می سازند یا از محوطه مسجد بیرون می کنند . متأسفانه این قبیل عکس العملهای ناسنجیده، خود می تواند آفتی باشد برای رشد و پرورش احساسات مذهبی کودکان. » مسلماً از اولیای کودکان انتظار می رود که وقتی با کودکان خردسال خود به مسجد می روند حتی الامکان سعی نمایند به هنگام اقامه نماز یا ایراد سخنرانی ، مراقب رفتار فرزندان خود باشند. اما باید توجه داشت که هرگونه تندخویی ، اعمال خشونت و کنترل شدید می تواند احساسات لطیف کودکان را خدشه دار نماید . همان¬گونه که پیشتر اشاره شد امام حسن(ع) و امام حسین (ع) نیز زمانی که کودکی خردسال بودند، به هنگامی که پیامبر بزرگوار (ص) به سجده می¬رفتند، بر دوش پیامبر(ص) می¬نشستند و بازی می¬کردند و پیامبر(ع) نمازشان را طولانی می¬کردند تا آنها بیشتر لذت ببرند.» (6).
سادگی و زیبایی مسجد
اگر می خواهیم مساجد بتوانند وظیفه آموزشی و تربیتی خود را به خوبی ایفا کنند لذا باید تمام ارکان مادی و معنوی مساجد در حد مناسبی باشد، یکی از همین جنبه ها ظاهر مسجد است، از طرفی اساسا باید مکان نماز و جایگاه مقدس مسجد، پاک و پاکیزه باشد و نیز کودکان و نوجوانان با حضور در مساجد، تصاویری را در ذهن می سپارند که ایشان را به طور مستقیم و غیر مستقیم نسبت به دین جذب یا دفع می کند. »در یک جامعه اسلامی می بایست کودکان و نوجوانان از نگرشی مثبت و خوشایند نسبت به اماکن مقدس، همچون مساجد و نمازخانه ها برخوردار باشند. مسجد و نمازخانه باید احساسات و خاطره های زیبا و به یادماندنی را برای کودکان و نوجونان تداعی کند و سرانجام ما باید تدابیری اتخاذ نمائیم که کودکان مسجد را محلی آرامش بخش، زیبا و دوست داشتنی بداند.» (7) . تمیزی ، سادگی و زیبایی از ویژگی های بارز مساجد و نمازخانه های مسلمانان است . استفاده از رنگهای آرامش بخش ، همچون آبی و نیلی و فیروزه ای ، و بهره گیری از شیوه معماری مبتنی بر طبیعت و اشکال هلالی و قوسی در بنای مساجد جلوه خاصی به ساختار ظاهری آن می بخشد. چنین آراستگی و نمای آرام بخش ، زمانی که با طنین دلنشین اذان ، آن هم با نیکوترین صدا ، همراه می شود، بر گیرایی مساجد می افزاید و آن زمان که از همه مساجد مسلمین بوی خوش عطر و و گلاب به مشام کودکان و نوجوانان می رسد، همه وجودشان سرشار از احساسات زیبا و دوست داشتنی می گردد. در واقع چنین انتظار می رود که در طول شبانه روز از همه مساجد شهر بوی خوش عود و عطر و گلاب به مشام عابران و رهگذران برسد. چگونه ممکن است در مکان مقدسی همچون مسجد ، سجده گاه الهی ، بعضاً خدای ناکرده بوی عرق پا ، دود زهرآلود و آزار دهنده سیگار به مشام برسد؟ بدون تردید اگر در چنین شرایطی ، کودکی برای نخستین بار به همراه پدر یا معلم خود وارد مسجدی بشود، بوی دود ناشی از سیگار، وجودش را آزرده خواهد ساخت و ما بدون این که قصدی داشته باشیم ، ناخودآگاه ، احساس ناخوشایندی در ضمیر او ایجاد خواهیم کرد . لذا وضعیت اماکن مقدس ، همچون مساجد شهر و نمازخانه های مدارس و مسافرخانه ها و غیره باید به گونه ای باشد که همه رهگذارن و همسایگان در ساعات مختلف شبانه روز ، به هنگام عبور از نزدیکی آنها ، با استشمام رایحه خوش، پی به وجود آن اماکن مقدس ببرند!
مسجد و آموزش اسلامی
مساجد نهادهای اساسی آموزش در زمینه های قرآن، احکام، اخلاق و علومی مانند کلام و فقه بوده اند. در پیوند با همین نقش آموزشی، به تدریج، مساجد عهده دار کتابخانه های عظیم و پر رونقی شدند که در برخی از شهرهای ایران امروز نیز وجود دارد. « مساجد محل پرورش استادان بزرگی بودند که بعدها خود از علما و مدرسان بنام اسلام گردیدند. طی قرن ها، که تمدن اسلامی سیر نزولی خود را طی می کرد، مساجد دیگر به عنوان یک نهاد اسلامی، نقش ها و کارکردهای مذکور را ایفا نمی کرد. با توجه به تحولاتی که در اروپا رخ داده بود و در آن کلیسا صرفاً نقش عبادی داشت، در بازتاب این تحول فکری بر جوامع اسلامی، در کشورهای اسلامی نیز مساجد از نقش اصلی خود تهی گردید و تنها به یک بعد آن، که عبادت بود، توجه می شد.». در پایان نیز به آیات قرآنى اشاره می کنیم که در زمینه ارزش آموزش و علم تاکیدات فراوانی دارد و همگى بر بلندى جایگاه دانش و برترى مقام علما و بزرگداشت مرتبه خرد و معرفت و بى ارزشى نادانى و نادانان دلالت مى نماید. قرآن نادانى را با نابینایى یکى دانسته و آن را به گمراهى و تاریکى محض تشبیه دانسته، مى فرماید:
« رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَیُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنتَ العَزِیزُ الحَکِیمُ»(بقره/129)
مهمترین عوامل ایجاد پیوند میان مسجد و جوان عبارتند از:
1- ایجاد ارتباط عاطفى بین خانه و مسجد
خانواده به عنوان نخستین کانون تعلیم وتربیت نقش عمدهاى در برقرارى ارتباط جوان با مساجد دارد. بسیارى از کارهاى ناپسند تا به صورت عادت در نیاید در اجتماع انجام نمىگیرد. امام على(ع) یکى از روشهاى تربیتى را عادت مىداند که از آن به عنوان طبیعت دوم یاد مىکند. و مىفرماید: «عود نفسک فعل المکارم و تحمّل اعباء المغارم تشرف نفسک و تعمر آخرک و یکثر حامدوک(8و9)؛ نفس خود را به امور نیک عادت دهید تا شرافت یابید و آخرت خود را آباد کنید و ستایش کنندگان را افزایش دهید بر این اساس اسلام سفارش مىکند فرزندان را از کودکى به نماز و روزه عادت دهید تا تقید به فرائض در بزرگسالى بر آنان دشوار نگردد.(10 ).
2- ایجاد ارتباط عاطفى بین مدرسه و مسجد
مدرسه به عنوان خانه دوم مىتواند پل ارتباطى بین جوان و مسجد باشد. جوانان ما بیشتر اوقات خود را با محیط مدرسه و با تماس و گفتگو با مربیان مىگذرانند و بدیهى است که گفتار و کردار آنان تأثیر بیشترى دارد. از این فرصت باید استفاده کرد وتفکیک ناخواسته میان تعلیم و تربیت را از بین برد مراکز آموزشگاهى نباید تنها دغدغه خود را آموزش و تدریس بدانند. متأسفانه امروز درمراکز آموزشى دو مقدمه آموزش و پرورش از یکدیگر جدا شده و افراد خاصى خود را موظف به تربیت دینى نوجوانان و جوانان مىدانند از این رو در مدارسى که نماز جماعت اقامه مىشود در نمازخانه فقط مربیان پرورشى و معلمان دینى حضور مىیابند و دیگر معلمان حضور کم رنگ دارند. آیا معلمان ریاضى، انگلیسى، ورزش، فارسى و غیره در قبال تربیت دینى دانشآموزان وظیفهاى ندارند؟ اگر معلم ریاضى در کنار دانشآموزان در نماز جماعت حضور یابد قطعاً اثر او به مراتب بیش از مربیان پرورشى خواهد بود. از سوى دیگر متصدیان امور مساجد باید رابطه خود را با مدرسه تقویت نمایند.
اگر در جشن مدرسه، شیرینى به شکل بستهبندى شده و به نام مسجد به دانشآموزان داده شود چه تأثیرى خواهد داشت؟ اگر امام جماعت و هیئت امناى مسجد در مراسم مدرسه شرکت کنند چه فضاى مناسبى ساخته خواهد شد؟ از این طریق مىتوان موانع میان مسجد و مدرسه را از پیش رو برداشت و تعادل طرفین برقرار کرد.
3- ایجاد ارتباط عاطفى بین مسجد و جوان
جوان، موجودى است عاطفى، زود رنج و شکننده. اگر با جوانان با صداقت و احترام برخورد شود به سهولت مىتوان در این دوره از حیات در عمق دل و صفاى قلب او نفوذ کرد. پیامبر اکرم(ص) توصیه فرمودهاند: «علیکم بالشبان خیراً فانهم ارق افئدة ان اللَّه بعثنى بشیراً و نذیراً محالفنى الشبان و خالفنى الشیوخ؛ بر شما باد به جوانان که قلب آنان رقیقتر و آمده پذیرش خیر است. وقتى خداون مرا براى انذار و بشارت مردم مبعوث کرد سالخوردهها با من مخالفت کردند اما جوانان با من پیمان بستند».(11)
لازم نیست شعائر دینى و تکالیف شرعى را بر جوانان تحمیل کرد که این کار عکس العمل منفى دارد بلکه کافى است کانون مذهبى را به صورت جذاب، عرضه نمود و فضاى صمیمى و خوشایندى را فراهم کرد. و در کنار هدایت بر همدلى تأکید ورزید. براى توفیق در ارتباط بین مسجد و جوان باید به همدلى برسیم. وقتى جوان احساس کند تنها از او گوش انتظار داریم چیزى به نام پذیرش اتفاق نمىافتد. ما معمولاً در نصیحت کردن قهرمانیم اما در همدلى واقعاً کم مىآوریم و به همین دلیل پلهاى ارتباط را مىشکنیم. همدلى نیازمند چند مسأله است:
1- درک جوان
واقعیت آن است که دوره جوانى اقتضائات خاص خود را دارد. جوانان به دلیل ناپختگى کم تجربگى، احساسات شدید و مشکلات بلوغ به طور طبیعى، خطاپذیرند و از طرفى روحیه استقلالطلبى و ستیزه جویى زمینه چالشها و تضادها را در میان این قشر و بزرگترها به وجود مىآورد نحوه برخود با مسائل جوانان بسیار ظریف و حساس مىباشد، بسیارى از دست اندرکاران کانونهاى دینى و مساجد، بدون توجه کافى به واقعیات دوران نوجوانى و جوانى و مشکلات ویژه آنان، اقدام به واکنشهاى تند و افراطى مىکنند و چه بسا یک یا دو برخورد ناسنجیده و ناصواب براى همیشه جوانان را از مساجد و عرصه تربیت دینى دورگرداند.
استاد مطهرى داستانى را نقل مىکند که گویا این حقیقت است و مىگوید: شخصى که به مسجد مىآمد و نماز جماعتش ترک نمىشد توسط یکى از مقدسین مورد عتاب قرار مىگیرد که اگر مسمانى چرا ریشت را این طور کردهاى؟ او از همان جا سجاده را بر مىدارد و مىگوید این مسجد و این نماز جماعت و این دین و مذهب مال خودتان رفت که رفت.(12)
آنان که منادیان و ناشران فرهنگ نمازند باید راههاى ارتباط با جوانان را شناسایى کنند و از روشهاى کارآمد استفاده نمایند و خودرا جاى جوان بگذارند وتوقع بیش از حد از او نداشته باشند خوشبختانه دین واقع بین اسلام به نکات دقیقى پرداخته که بسیار کارگشا است. وقتى امام على(ع) با خدمت کارش قنبر براى خرید لباس به بازار رفتند و دو پیراهن دو درهمى و سه درهمى خریدارى نمودند امام(ع) پیراهن سه درهمى را به قنبر دادند. قنبر گفت: شما به آن سزاوارترى چون شما بالاى منبر مىروى و خطبه مىخوانى، امام(ع) در پاسخ فرمود: «انت شاب و لک شره الشباب؛ تو جوان هستى و میل جوانى دارى».(13)
در حدیث فوق امام(ع) این درس را به همگان داده است که جوان را درک کنند و روحیه او را در نظر گیرند.
2- انعطافپذیرى
همدلى بدون انعطافپذیرى ممکن نیست. جوان به حکم جوان بودن در معرض خطا و لغزش است. از این رو امام على(ع) مىفرماید: «جهل الشباب معذور و علمه محقور؛ نادانى جوان غیر قابل ملامت و علم او محدود واندک است«(14)خداوند به پیامبر رحمتش مىفرماید: «و لو کنت فظاً غلیظ القلب لا نفضوا من حولک« (15)؛ اگر سخت دل و ترش روى بودى همه از تو دور تو پراکنده مىشدند. مسؤلان مساجد باید با تحمل و بردبارى و انعطافپذیرى، با جوانان بزرگوارانه برخورد کنند و چون پدرى دلسوز دست نوازش بر سر فرزندان خود بکشند و «ارتباط عاطفى« را بر ارتباط دستورى و خشک مقدم دارند. روان شناسان معتقدند نخستین امرى که بر اثر پیوندهاى معنوى یا معنایى و دوستى مىشکفد محبت است و محبت در ابتداى امر مستقل و فراگیراست(16).
3- جوان گرایى
معمولاً جوان از جوان بهتر و زودتر مىپذیرد. در دو جوان به دلیل نزدیک بودن جهان احساسى وعاطفى و روحى، تفهیم و تفاهم سریعتر اتفاق مىافتد. در حال حاظر ائمه جماعت بسیارى از مساجد کهنسالاند و با دنیاى جوان بیگانهاند هر چند در این میان، پیران خوش اندیش و جوان دل وجود دارند که توانایى فوق العادهاى در جذب جوانان دارنداما باید به یک جوان گرایى در مساجد برسیم. بعضى از جوانان، عدم امکان ارتباط با امام جماعت سالمند را دلیل اجتناب از نماز جماعت و عدم حضور در مساجد مىدانند و به تجربه دیده شده مساجدى که امام جماعت جوان و پرشورى دارد در جذب جوانان موفقتر بودهاند. در این رابطه لازم است تحولى در سیستم مدیریتى مساجد به وقوع پیوندد و فرهنگ جوان گرایى در اداره مساجد نهادینه گردد و جوانان در کنار سالمندان در هیئت امناى مساجد راه یابند.
4- زیبا سازى مساجد
یکى از راههاى استحکام پیوند جوانان با مساجد، زیبا ساختن مساجد و کانونهاى دینى است. مساجد از همان سردر تا درون مسجد (صحن، محراب، فضا، دیوارها و غیره) باید آراسته و پیراسته و جوان پسند باشد واز جاذبههاى هنرى و علمى در پیشانى مسجد استفاده شود. پاکیزگى، طراوت و زیبایى مسجد، در جذب جوانان بسیار مؤثر است. بعضى از دانشآموزان، بوى بد، فضاى تنگ نمازخانه، فرشها و موکتهاى آلوده را باعث بى رغبتى به نماز مىدانند.
5- فعال کردن مساجد
براى حضور جوانان در مساجد، لازم است، مساجد را از انحصار به نماز، خارج کرد، جوان عنصرى فعال و پرشور است و به دنبال کانونى فراگیر و خودجوش مىباشد. مطالعه عصر نبوى نشان مىدهد که مسجد، پایگاه تصمیمگیرى اجتماعى، نظامى، سیاسى، عبادى و فرهنگى بوده است. در این صورت مسجد یک مجتمع مىباشد که جوانان را با سلایق مختلف در خود جمع کرده است. اگر در دوران دفاع مقدس ما شاهد حضور چشمگیر جوانان در مساجد بودیم یکى از دلائلش فعال بودن در زمینههاى عبادى، نظامى و فرهنگى بوده است. اگر امکانات هنرى، ورزشى، نمایشى، کتابخانه در کنار مسجد به عنوان جزئى از پیکره مسجد محسوب شود جوانان به مسجد راغبتر خواهند شد. با کمال تأسف دنیاى الحاد در مسیر خود با ظواهرى زیبا از روشهاى نو و از تمامى امکانات استفاده مىکنند ولى ما تنها به روشهاى سنتى اکتفا کردهایم و از همه ظرفیتها استفاده نمىکنیم. قرآن کریم به کاربرد هنر در القا و تغییر افکار اشاره کرده و مىفرماید: سامرى دشمن موسى(ع) با زر و زیور، گوسالهاى ساخت که صدایى شگفت داشت و آن را خداى موسى معرفى کرد و به این صورت پیروان موسى(ع) را به انحراف کشاند(17). چرا ما براى هدایت مردم از شیوههاى هنرى مثل فیلم، کارتون، تئاتر، نقاشى، گرافیک، مسابقه و غیره استفاده نکنیم؟
6- بهبود شیوههاى پیام رسانى دینى
متأسفانه در روشهاى تبلیغى و جذب جوانان، بیشتر از روشهاى کلیشهاى و تکرارى و به صورت مستقیم استفاده مىکنیم و همین امر در بى علاقگى و گریز جوانان از نماز جواعت مؤثر بوده است. در برخى تحقیقات به ویژه تحقیقاتى که در آموزش و پرورش انجام پذیرفته است یکى از دلایل گریز دانشآموزان از نماز جماعت، سخنرانىهاى طولانى و تکرارى مطرح شده است. (18). ما هندسه گفتن با جوانان را به خوبى نمىدانیم و یا رعایت نمىکنیم. پر گویى، مکرر گویى و ارتباط مستقیم آمرانه و دستورى باعث دلزدگى و نفرت و دین گریزى جوانان مىشود. در یک نظر سنجى از دانشآموزان که در مورد منابع کسب اطلاعات درباره زندگى حضرت على(ع) صورت گرفته است معلوم گردید که سریال امام على(ع) که از تلویزیون پخش شد بالاترین نمره 4/35 ولى سخنان روحانیون کمترین نمره (2/43) را به خود اختصاص داده است و این موضوع، نگرش منفى جوانان نسبت به روش متعارف تبلیغ دینى را مىرساند و ثابت مىکند که دانشآموزان به طور کلى، حوصله و علاقه کمترى براى شنیدن سخنان یا خواندن مطالب دارند. ما در عصر ابتکارات و خلاقیتها به سر مىبریم هر روز شیوههاى جدید اطلاع رسانى و تبلیغاتى ابداع مىشود ولى آیا شیوههاى پیام رسانى در عرصه دین و معارف دینى شیوههاى کارآمد و به روز است؟ بى شک منبر و وعظ و خطابه یکى از شیوههاى اصیل و مؤثر تبلیغ دینى است ولى آیااین روش در همه جا و براى همه اقشار جامعه مفید است؟ آیا ائمه جماعات مساجد به غیر از سخنرانى، روش دیگرى را آزمودهاند؟ باتوجه به تجارب سودمند مبلغان در سالهاى اخیر در به کارگیرى از گفتگوى مستقیم دو نفرى و به اصطلاح تبلیغ چهره به چهره و رفیق شدن و اظهار همدردى کردن بانسل جوان وقت آن رسیده که در سطح وسیع از این تجربه ارزشمند استفاده گردد و ائمه جماعات مساجد با اتخاذ روش ابتکارى خود، مجالس رادر خانهها به صورت پرسش و پاسخ و هدایت غیر مستقیم برگزار نمایند. یکى از رموز موفقیت روحانیون در جبهههاى حق علیه باطل در سالهاى دفاع مقدس در همین امر نهفته است روحانى با رزمندگان نشست و برخاست داشت در کنار آنها غذا مىخورد، استراحت مىکرد، در غم و شادىهاى آنان شریک بود و از میهن اسلامى دفاع مىنمود و در وقت نماز، به عبادت مىپرداخت، از این رو رزمنده به محض شنیدن صداى اذان با رغبت و عشق به نمازخانهها روى مىآوردند و نداى وحدت سرمىدادند.
7- عملگرایى
روابط جوان با مسجد تا حد زیادى بستگى به نوع برخورد و رفتار امام جماعت و الگوهاى جامعهدارد. جوانان حساس و زود شکن هستند. رؤیت فاصله میان گفتن و بودن در جامعه، زمینه گریز جوانان را فراهم مىکند. آنها کمتر مىتوانند به تحلیل عمیق بپردازند، از این رو زود قضاوت و حکم صادر مىکنند. توصیههاى کلامى در صورتى که با رعایت نکات روان شناختى انجام گیرد تأثیرى بسزا خواهد داشت ولى عدم هماهنگى میان قول و فعل، پند و اندرز مربیان را بىاعتبار مىکند. امام صادق(ع) مىفرماید: هرگاه شخص عالم به مقتضاى علم خویش عمل نکند اثر موعظهاش هم چون آب باران بر روى سنگ صاف از قلبهاى مردم محو خواهد شد. امام على(ع) نیز مىفرماید(19). کسى که خود را پیشواى مردم قرار مىدهد پیش از آن که به آموزش دیگران بپردازد باید خود را آموزش دهد و نیز باید تربیت کردار او بر تربیت گفتارش پیشى داشته باشد. (20). استاد مطهرى مىگوید: این خود یک غفلت و اشتباه بزرگى است امروز در اجتماع ما که براى گفتن و نوشتن و خطابه و مقاله بیش از اندازه ارزش قائلیم و بیش از اندازه انتظار داریم. در حقیقت از زبان اعجازمىخواهیم. (21). سعدیا گر چه سخندان و مصالح گویى به عمل کار بر آید به سخندانى نیست فرزندان ما بیش از آن که به گفتار ما نظر افکنند اعمال ما را زیر نظر مىگیرند که گفتهاند: بچههاى ما آن گونه مىشوند که ما هستیم نه آن گونه که مىخواهیم باشند. (22). یکى از پیامدهاى تضاد در گفتار و رفتار مبلغان دینى و متصدیانامور مساجد، ایجاد تنفر در بین جوانان است در روانشناسى ثابت شده است که بخش زیادى از یادگیرى انسان از راه چشم صورت مىگیرد. استاد مطهرى مىگوید: هیچ چیز بشر را بیشتر از عمل تحت تأثیر قرار نمىدهد شما مىبینید مردم از انبیاء و اولیا زیاد پیروى مىکنند ولى از حکما و فلاسفه آن قدر پیروى نمىکنند چرا؟ براى این که فلاسفه فقط مىگویند، فقط مکتب دارند، فقط تئورى مىدهند... ولى انبیا و اولیا تنها تئورى و فرضیه ندارند عمل هم دارند آن چه مىگویند اول عمل مىکنند حتى این طور نیست که اول بگویند بعد عمل کنند اول عمل مىکنند بعد مىگویند، وقتى انسان بعد ا زآن که خودش عمل کرد گفت آن گفته اثرش چندین برابر است.(23).
بسیار اتفاق افتاده وقتى از جوانان مىپرسیم چرا به مسجد نمىروى؟ مىگویند فلان مسجدى نماز جماعتش ترک نمىشود ولى در عمل فلان کار را مىکند. او انتظار چنین رفتارى را از الگوهاى جامعه ندارد. از این رو نسبت به همه چیز بدبین و بى اعتماد مىشود. در شرایط که جوان به الگوگرایى و همانندسازى توجه خاص دارد باید روى کرد تازهاى به این مقوله ارزشمند صورت گیرد و الگوهایى متناسب با فرهنگ دینى به شکل جوان معرفى گردد و در دو بخش، سختافزارى و نرمافزارى شکل و محتواى مساجد، تغییر اساسى به وجود آید تا در تعامل جوان و مساجد، شاهد خیزشى همه جانبه باشیم.
8- پاسخ گویى به پرسشهاى دینى جوانان
یکى از راههاى استحکام پیوند میان مسجد و جوان، رفع نیاز فکرى و معنوى جوانان مىباشد. جوانان ذهن خلاق و جستجو گرى دارند و همواره به دنبال کشف حقیقت و حل مسائل و پاسخ گویى به شبهاتاند. علاوه بر آن امروز شبهه افکنى در حوزه فرهنگ دینى یکى از پر خطرترین جلوههاى تهاجم فرهنگى در عرصه تربیت دینى است این شبهات به قول استاد مطهرى، گذرگاه خوبى هستند اما عدم پاسخ گویى به آنها موجب تزلزل در عقاید واندیشههاى دینى آنان مىگردد و پایههاى تربیت دینى را سست مىگرداند. جوان اگر احساس کند که مسجد محلى براى پاسخ گویى به سؤالات اوست و در آن شخصیت ارزشمند و فرهیختهاى است که درد او را درک مىکند، خواه ناخواه به سمت و سوى او متمایل مىگردد و دیگران رانیز با خود همراه مىسازد. استاد مطهرى مىگوید: ما امروز از این نسل گله داریم که چرا با قرآن آشنانیست چرا در مدرسهها قرآن یاد نمىگیرند حتى به دانشگاه هم که مىروند از خواندن قرآن عاجزند البته جاى تأسف است که این طور است اما باید از خودمان بپرسیم ما تاکنون چه اقدامى در این راه کردهایم؟ آیا با همین فقه و شرعیات و قرآن که در مدارس است توقع داریم نسل جوان با قرآن آشنایى کامل داشته باشد؟ قرآن از مؤمنان مىخواهد که سخنانشان محکم و استوار باشد »قولوا قولاًسدیاً؛(24) این نکته در تربیت دینى و جذب جوانان بسیار مهم و حیاتى است که سخنان مربى باید(25).
همچون سدى محکم جلوى امواج مختلف مقاوم باشد.
9- پیوند مسجد با زندگى جوان
اگر مساجد از خاصیت تک بعدى (معنوى گرایى) به سوى چند بعدى شدن سوق داده شود و اقدام عملى در جهت نیازهاى فردى و اجتماعى نسل جوان بردارد قطعاً در جذب جوانان موفق خواهد بود. وجود برخى مشکلات زمینه ساز انحراف و بى رغبتى به دین یا کانونهاى دینى است. بیکارى، عدم ازدواج و عدم تأمین معیشتى زمینه دین گریزى و سستى نسل جوان را فراهم مىسازد. از جوانى که در آتش غریزه جنسى مىسوزد و بر اثر بى کارى و عدم امید به آینده سر از یأس و ناامیدى در مىآورد و مأمنى براى حل مشکلات خودنمى یابد چگونه انتظار رغبت به نماز و دین مدارى از او مىتوان داشت. دین خردگرا و حکمت مدار اسلام در کنار مسایل معنوى بر مسایل مادى و اقتصادى نیز تأکید مىکند و فقر را مایه کفر معرفى مىکند چنان که از پیامبر (ص) نقل است که فرمود: کاد الفقر ان یکون کفراً(26)؛ رهبران دینى و الگوهاى جامعه باید خود را با مشکلات.
جوانان درگیر کنند و در حد امکان در حل آن بکوشند تا از این طریق پیوند عاطفى برقرار گردد. مردم دل به کسى مىدهند و خانه دل را حریم کسانى مىسازند که با درد و رنج آنان آشنا و با غم هایشان محرم و در راه خدمت به آنان کوشا باشند.
در این راستا پیشنهاد مىشود در مساجد ستاد رفع مشکلات جوانان تأسیس گردد و معتمدینمحل از اهل مسجد در ساماندهى معیشت جوانان، کاریابى، آسانسازى ازدواج و غیره مشارکت نمایند. پس بیائیم در نگرش و روش خود به دو مقوله ارزشمند مسجد و جوان تجدیدنظر نماییم و بین این دو علقهاى ناگسستنى برقرار سازیم.
موانع حضور جوانان در مسجد
1ـ بحران هویت دینی، 2ـ تهاجم فرهنگی، 3 ـ روحیات و خواستههای جوان و مسجد ، 4 ـ ناهنجاریها ، 5 ـ دین گریزی
راههای جذب جوانان
1- امام جماعت، 2- خانواده و دوستان،3ـ امکانات و فعالیتهای مسجد (امکانات، فعالیتها، سفرهای زیارتی و سیاحتی برگزاری مسابقهها)، 4ـ بها دادن به جوانان (عضویت در هیئت امنا، نظرخواهی، واگذار کردن فعالیتهای مسجد به جوانان)، 5ـتبلیغات دینی، 6ـحضور شخصیتهای موجه و محبوب جوانان در مسجد، 7ـنظافت و تزیین مسجد، 8ـ برخوردها، 9ـ بیان مباحث مورد نیاز جوانان در مسجد، 10ـ تشویق
موانع حضور جوانان در مسجد
با توجه به ویژگیهای شخصیتی جوانان و حساسیت و تأثیر رفتار آنان در آینده انقلاب، در این بخش موانع حضور جوانان در مسجد را بررسی میکنیم. البته موانع رونق و شکوفایی مسجد در حاضر نشدن جوانان در این مکان، مؤثر است.
1- بحران هویت دینی (27)
بحران هویت از سالهای نوجوانی آغاز میشود و بخشی از سالهای آغازین جوانی را نیز در بر میگیرد. نوجوان در صدد است تا به گونهای روشن بداند که او کیست؟ نقشی که باید در جامعه ایفا کند چیست؟ آیا او کودک است یا یک بزرگسال؟ آیا او توانایی آن را دارد که روزی در جایگاه یک همسر، پدر یا مادر قرار گیرد؟ آیا او با وجود نژاد، مذهب یا زمینههای ملی که او را از نظر مردم کم ارزش جلوه میدهد، احساس اعتماد به نفس دارد؟(28)
بحران هویت، واژهای است که برای توصیف ناتوانی نوجوان در پذیرش نقشی که جامعه از او انتظار دارد به کار میرود(29) و سبب مشغولیت بی هدف، هیجانهای جانشین و ایجاد شخصیت منفعل در جوان میشود.(30) . افراد شخصیتهای گوناگونی دارند که هویت دینی، یکی از آنهاست. هر انسانی به هویت دینی نیاز دارد؛ چون گرایش به پرستش از نیازهای فطری اوست. به این معنا که فرد، مستقل از هرگونه یادگیری، در درونش تمایل به عبادت و بندگی خدا را احساس میکند. تجلی چنین احساس و تمایلی در رفتار دینی آشکار میشود(31) هویت دینی، رابطه میان آدمی و دین را تبیین میکند که پیامد تدوین آن، احساس تعهد در قبال ارزشها و باورهای آن مکتب است. برخی از صاحب نظران، تعهد را به عنوان سنگ بنای هویت دینی تلقی میکنند.(32)
با توجه به آنچه هویت دینی در اختیار نسل جوان قرار میدهد،(33)اختلال و آشفتگی در آن سبب ضعف دین داری در میان جوانان میگردد؛ زیرا تعهد و مسؤولیت پذیری فرد را در قبال گزارههای دینی کاهش میدهد و این گونه ضمانت اجرایی احکام دینی کاهش مییابد. اختلال در هویت دینی، سبب میشود فرد نه بتواند ارزشهای دینی گذشته خود را ارزیابی کند و نه صاحب ارزشهایی شود که به کمک آنها بتواند آزادانه برای آینده طرح ریزی کند.(34) با درهم ریختگی نظام ارزشی فرد، از دیدگاه جوان امر مثبت و خوبی در مفاهیم دینی وجود ندارد تا انگیزهای برای گرایش به آن داشته باشد. بنابراین، دچار بی تفاوتی و بی مسئولیتی میگردد. تخریب نظام ارزشی دینی سبب میشود بسیاری از افرادی که دچار بحران هویت دینی هستند، در پی هویت منفی باشند و هویتی بر خلاف آن چه اولیای دین در نظر گرفتهاند برگزینند. بسیاری از رفتارهای ضد اجتماعی و ناسازگارانه نوجوانان را میتوان از این دیدگاه توضیح داد. مسئولیت گریزی، دلزدگی و بی تفاوتی، هر کدام از آثار نبود هویت هستند(35) که در عرصه دینی و در قالبهای بی توجهی به فرمانهای الهی، بی علاقگی نسبت به ارزشها، گزارهها، اماکن، مراسم و نمادهای دینی بروز میکند.
با بیان این مطالب، مشخص شد که بحران هویت دینی، سبب تضعیف باورهای دینی، اختلال نظام ارزشی مذهبی و بی توجهی به احکام دینی میشود. مسجد از مهم ترین مفاهیم و موضوعات دینی است که بحران هویت دینی جوان، سبب پایین آمدن اعتقاد به آن و ضعف گرایش به حضور در جمع نمازگزاران میشود.
2- تهاجم فرهنگی
فرهنگ ملی ایران با ارزشهای مذهبی گره خورده است؛ به گونهای که مذهب، جزو جدایی ناپذیر هویت مردم ایران است. دشمنان انقلاب و اسلام برای دست یابی به اهداف خود، تهاجمی گسترده را به فرهنگ و هویت ما برنامه ریزی و پشتیبانی میکنند. از آن جا که جوانان مهم ترین قشر اثرگذار در شکوفایی آینده نظام هستند، در تهاجم فرهنگی بیشتر از دیگر گروهها مورد تهاجم قرار میگیرند. دشمن در این مسیر میکوشد جوانان را از فرهنگ غنی و کهن خود بیگانه سازد و ارزشهای دینی را نزد آنان بی ارزش جلوه دهد.
در تهاجم فرهنگی پایگاههای دینی همچون مسجدها مورد حمله قرار میگیرند. دشمن به این شیوه میکوشد فرهنگ ضد ارزشی غرب را در میان جوانان گسترش دهد و آنان را نسبت به مفاهیم و احکام دینی بی عقیده کند. تربیت دست آموزهها، فساد اخلاقی، قرار دادن جای گزینی برای امور عبادی که با روحیات و غرایز جوانی نیز تناسب دارد، همچون نوار و سیدیهای مبتذل و برنامههای ماهوارهای، ترویج الگوهای غربی، تضعیف باورهای دینی، تخریب و ترور شخصیتهای خودی، دور کردن مردم از هویت ملی ـ اسلامی و ترویج فرقههای ساختگی. مسجد پایگاهی است که در راه مبارزه با تهاجم فرهنگی بسیار مؤثر است.(36) بنابراین، در صورتی که در این جدال نابرابر فرهنگی، مسجد جوانان را جذب کند، قدم بلندی در راه مبارزه با تهاجم فرهنگی برداشته شده است.
3- روحیات و خواستههای جوان (37) و مسجد
جوانان، روحیات و خواستههایی دارند که از ویژگیهای دوران جوانی است و مسجد میتواند با برنامههای گوناگون و پرشور و هیجان انگیز، جوانان را به سوی فطرت پاکشان بکشاند. به همین دلیل، جوانان در برخی مراسم دینی که شور و هیجان بیشتری دارد حضور چشمگیری دارند. مراسم سینهزنی، زنجیرزنی و دستههای عزاداری، این ویژگیها را دارند بنابراین، حضور جوانان در آن مراسم بیشتر به چشم میخورد.
البته این به معنای اختلاف ذاتی مسجد با همه روحیات و خواستههای جوان نیست، بلکه به این معناست که جوان به جهت روح بی آلایشش، گرایش به عبادت و ارضای قوه پرستش دارد و از سوی دیگر به جهت انرژی و پتانسیل جسمی فراوان خواهان تحرک و جنب و جوش است که باید از این ناحیه نیز سیراب شود. بنابراین، وجود برنامههای کسل کننده که حس کنجکاوی و تنوعخواهی جوان را سیراب نکند، میتواند به دوری وی از مسجد بینجامد.
4- ناهنجاریها (38)
جوانان، روحیات و دنیای شگفتآوری دارند که از کنار هم قرار گرفتن قدرت جسمی و قدرت احساسی به دست میِآید و به سمت عقلانی شدن پیش میرود. به همین دلیل، جوانان معمولا با محیط اطراف و بزرگ ترها، مشکلات رفتاری، عقیدهای و سلیقگی دارند. این اختلاف گاهی سطحی و زودگذر است که در شخصیت و رفتار جوان تأثیر زیادی ندارد، ولی گاهی این اختلافها به ناهنجاریها و ناسازگاری جوان میانجامد و به این ترتیب امنیت روحی و روانی لازم برای دین داری از بین میرود. در این میان، مسجد نیز به عنوان یکی از مهم ترین گزارههای دینی در نظام رفتاری جوان، جایگاه چندانی به دست نخواهد آورد. عوامل ظهور ناهنجاریها در نوجوانان و جوانان چنین است: درک نکردن روحیه جوان، الگوی نامناسب، تضاد در روش تربیتی، فاصله طبقاتی، کم توجهی خانوادهها، ناکارآمدی کانونهای دینی، استفاده ابزاری از دین، کم توجهی به مشکلات، تساهل و تسامح.
5ـ دین گریزی(39)
دینگریزی گروهی از جوانان به ویژه دستهای که پرورش یافته دوران انقلاب هستند، از مسائل مهم اجتماعی و فرهنگی کشور است که باید مسئولان آموزش و پرورش، رسانهها، خانوادهها و عالمان دینی، درباره آن چاره اندیشی کنند. دینگریزی فقط به سبب تهاجم فرهنگی یا هوا و هوس جوانان نیست، بلکه علتهای گوناگونی دارد و تا زمانی که همه آنها به صورت واقع بینانه و عمیق بررسی نگردد، نسل آینده انقلاب با خطر جدی رو به رو است. مسجد نیز به عنوان یکی از مهم ترین نهادهای دینی، در بحران دین گریزی به گونهای جدی در خطر است.
برخی از عوامل دین گریزی جوانان چنین است: بیان نامعقول از برخی مفاهیم دینی، عملی نشدن عدالت اجتماعی در سطح جامعه با وجود شعارهای فراوان، توجه نکردن به نیازهای اساسی نسل جوان همچون ازدواج، کار و مسکن، استفاده ابزاری از دین به دست برخی سیاست بازان برای رسیدن به هدفهای شخصی و گروهی، نبود برنامهریزی درست فرهنگی برای نسلجوان و تهاجم برنامهریزی شده فرهنگی دشمنان داخلی و خارجی برای انحراف نسل جوان.
برای بر طرف شدن این عوامل باید گروهها و سازمانهای گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، طرحی اصولی و همه سویه را برنامه ریزی کنند تا مهم ترین قشر اثرگذار جامعه در آینده انقلاب، از دین گریزان نشوند. در این صورت، یکی از مهم ترین موانع حضور جوان در مسجد حذف خواهد شد.
راههای جذب جوانان علاوه بر مواردی که در بحث عوامل رونق و شکوفایی مسجدها مطرح شده، عوامل دیگری نیز در جذب جوانان به مسجد مؤثر است. این عوامل را بررسی میکنیم:
1- امام جماعت
امام جماعت، مهم ترین عضو مدیریتی مسجد است که میتواند با برنامه ریزی و عملکرد درست، زمینه مناسبی را برای پیش برد عوامل حضور مردم در مسجد، فراهم کند. درباره حضور جوانان در مسجد نیز عملکرد امام جماعت، شخصیت امام جماعت و چگونگی برخورد او با جوانان، در ایجاد و چگونگی نگرش جوانان نسبت به دین و مسجد بسیار مؤثر است.
روابط و احترام میان امام جماعت و جوانان، نباید در چارچوبی خشک و رسمی باقی بماند. و باید به روابط عاطفی بیانجامد؛ یعنی امام جماعت به عنوان یکی از دوستان جوانان به شمار رود. امام جماعت برای اینکه سطح روابطش را با جوانان به این حد برساند باید به مسائل گوناگونی توجه داشته باشد و همواره جوانان را همراهی کند. او میتواند در مشکلات، آنان را یاری کند، موفقیتهایشان را به آنان تبریک بگوید، از ناراحتی و غمهایشان ابراز تأسف کند، هدایای کوچکی همچون عطر، تسبیح و انگشتر به عنوان یادگاری به آنان تقدیم کند، در صورت امکان، روز تولدشان را به آنان تبریک بگوید و کارهای دیگر که با توجه به شرایط امام جماعت و فرهنگ و روحیات اهالی محل در برقراری و ایجاد ارتباط دوستانه و محبت آمیز مؤثر است.
بهتر است ارتباط امام جماعت و جوانان به روابط حضوری محدود نشود. برقراری ارتباط کتبی نیز میان جوانان و امام جماعت بسیار مفید است. در این صورت، جوانان از اینکه امام جماعت به آنان احترام میگذارد و به شکل خصوصی، مطلبی را برای آنان بیان کرده، احساس شخصیت میکنند، به امام جماعت نزدیک شده و مطالبی را که نمیتوانند بیان کنند کتبی با امام جماعت در میان میگذارند. البته امام جماعت پیش از اینکه درباره جلب جوانان به مسجد و برقراری ارتباط با وی اقدام نماید، به باید طور کامل از نیازها و روحیات، ارزشها، خواستهها، سلیقهها، توان مندیها و آسیبهایی که جوان را تهدید می¬کند و راههای رویارویی با آن آگاه باشد. در این صورت میتواند فعالیتها و برخوردهای خود را با جوانان به شکلی تنظیم کند که علاوه بر رفع نیازهایشان، آنان را به مسجد بکشاند. در غیر این صورت، امید زیادی برای موفقیت امام جماعت در جذب جوانان به مسجد وجود ندارد. شناخت موانع برقراری ارتباط عمیق و پایدار میان جوانان و امام جماعت، یکی از مهم ترین کارهایی است که امام جماعت باید برای رسیدن به این اهداف انجام دهد؛ چون آگاهی از این موانع، برای انتخاب راه کارهای درست در جهت رفع موانع لازم است.
2- خانواده و دوستان
خانواده و دوستان از مهم ترین عوامل تشکیل دهنده شخصیت افراد هستند که در شکل گیری اندیشه تربیتی، سیاسی، تحصیلی و دینی فرد مؤثر خواهند بود. اگر اعضای خانواده به ویژه پدر و مادر خود به مسجد بروند یا به رفت و آمد فرزندشان به مسجد توجه کنند یا اینکه فضای خانه به طور کلی با آموزشها و مفاهیم دینی آشنا باشد، میتوان انتظار داشت جوانان با مسجد، میانه خوبی داشته باشد. در خارج از خانواده دوستان بر ارزشها و بینشهای جوان تأثیر زیادی دارند. از آنجایی که روابط دوستانه جوانان، قویتر و مؤثرتر از دیگرردههایسنی است، اهمیت گروهدوستان بیشتر میشود.
خانوادهها باید به گونهای غیر مستقیم بر دوستان و دوست یابی فرزند خود نظارت کنند و ملاکهای دوست خوب و اهمیت دوست و دوستی را برای جوانان بازگو کنند تا فرزندشان به وسیله دوستان مؤمن و مسجدی به آموزههای دینی از جمله مسجد علاقهمند شوند.
3- امکانات و فعالیتهای مسجد
در بحث بررسی نقاط ضعف و قوت مسجدها، به اهمیت گستردگی فعالیتهای مسجد و امکانات آن اشاره شد. با توجه به ابزارها و شیوههای نوین فرهنگی، امروزه مسجدها بدون امکانات و فعالیتهای گوناگون و حساب شده نمیتوانند با دیگر مراکز و ابزار به ظاهر فرهنگی رقابت کنند.
امکانات
با توجه به روحیات و فضای فرهنگی جامعه، مسجد برای جذب جوانان، باید دست کم در دو زمینه فعالیت داشته باشد: امکانات فرهنگی و امکانات ورزشی. اگر از سوی مسجد در محل، مکانی برای ورزش جوانان در نظر گرفته شود یا با
برنامه ریزی و هماهنگی هیئت امنا، جوانان مسجد بتوانند از امکانات ورزشی در سطح شهر با تخفیف ویژه استفاده کنند، بسیار مناسب است. کانون فرهنگی، روزنامهها، مجلهها، کامپیوتر، کتابخانه، نوارخانه، بانک سی دی و ویدئو کلوپ از امکانات فرهنگی مسجد است که با مدیریت صحیح، میتواند برای مسجد درآمدزا نیز باشد و به گسترش امکانات فرهنگی کمک کند.
فعالیتها
مسجد برای جذب جوانان، باید فعالیتهای گوناگونی انجام دهد تا هر گروه از جوانان را با یک شیوه به سوی خود بکشاند.
برگزاری مسابقهها
برگزاری مسابقهها یکی از فعالیتهای پردامنه و کم هزینه مسجد است که در صورت مدیریت صحیح، در آمدزا نیز خواهد بود. جوانان روحیات گوناگونی دارند. برخی به ورزش، برخی به هنر و برخی به نویسندگی علاقه مند هستند. برای مثال، در ماه مبارک رمضان پس از نماز جماعت و سخنرانی، هر شب مسابقههای ورزشی برگزار شود. این نوع مسابقهها با روحیه بیشتر جوانان سازگار است. برگزاری مسابقههای قرآن، خطاطی، نقاشی، نویسندگی، خاطره نویسی، عکاسی و طراحی، در موضوعی متناسب با مناسبتهای مذهبی در ردههای سنی گوناگون، فعالیتی مؤثر و مفید است. برخی از این مسابقهها را میتوان در سطح کل شهر و یا حتی کل کشور برگزار کرد. حضور امام جماعت در هنگام برگزاری مسابقهها یا اعلام نتایج در ایجاد و گسترش ارتباط او با جوانان مؤثر است. هم چنین مسابقههای حضوری به صورت پرسش و پاسخ در مسجد، هنگام مراسمی که در مناسبتهای مذهبی برگزار میشود، همراه با اهدای جوایز قابل توجه است.
سفرهای زیارتی و سیاحتی
جوانان، روحیه پر شور و با نشاطی دارند که در راه هدایت آنان باید از این روحیه استفاده کرد. مسافرت ابزار مناسبی در این راستا به شمار میرود. مسافرت علاوه بر اینکه سبب شادابی روح و روان میشود، ابزار فرهنگی و تبلیغاتی مناسبی است که اگر مسئولان اردو به آن توجه کنند، بسیار مفید خواهد بود. اردو و مسافرتهای دسته جمعی جوانان از سوی مسجد که با حضور امام جماعت، برخی از اعضای هیئت امنا و جوانان متعهد مسجدی و دیگر جوانان مسجد برگزار میشود از چند سو قابل توجه است:
الف) مکان و محل اردو
مسئولان اردو باید مکانی را انتخاب کنند که فقط تفریحی یا زیارتی نباشد، بلکه باید به هر دو جنبه توجه شود، برای مثال مشهد مقدس و مناطق جنگی جنوب هم جنبه زیارتی و هم جنبه سیاحتی دارد.
ب) زمان اردو
زمان برگزاری اردو و مدت آن نیز در جهت دهی به محتوا و بار معرفتی و شناختی آن مؤثر است. برای مثال برگزاری اردو در روز عرفه در مناطق جنوب، برای برگزاری دعای عرفه مفید است؛ به گونهای که اردو دو روز پیش از روز عرفه و یک روز پس از آن به پایان میرسد؛ یعنی اردو فقط به جنبه مذهبی توجه نداشته باشد، بلکه مسائل تفریحی نیز رعایت شود.
هم چنین اردویی برای زیارت مسجد مقدس جمکران و برگزاری دعای توسل در شبهای چهارشنبه مؤثر است. در صورت موافقت جوانان، مسافرت برای دیدار با علما و عرفا نیز پیشنهاد میشود.
ج) مسائل حاشیهای
گاهی ممکن است زمان و مکان اردو همه اهداف مسئولان فرهنگی مسجد را برآورده نکند یا اینکه به دلیل روحیات و انتظارهای ویژه جوانان، برگزاری اردو یا مکان مطلوب ممکن نباشد. در این صورت، توجه به مسائل حاشیهای اردو، گامی بلند و پنهان در راستای دست یابی به اهداف دراز مدت و گران سنگ تربیت دینی است. این مسائل، بدون اینکه سبب حساسیت جوانان حاضر در اردو بشود، به گونهای غیر مستقیم بسیاری از مفاهیم دینی را به جوانان منتقل میکند و فضای کلی اردو را دینی میکند.
برای مثال فرض کنید کانون فرهنگی مسجد در تابستان، پس از به پایان رساندن امتحانات، اردوی چند روزه در مناطق سرسبز شمال برگزار میکند. این اردو از نظر زمان و مکان، مذهبی نیست و فقط سیاحتی است، ولی میتوان فضای اردو را دینی کرد. در این راستا، توجه به نکات زیر لازم است:
1- نام اردو بسیار مهم است و در جهت دهی کلی آن مؤثر است. برای مثال نام اردو، به رنگ سبز انتظار یا منتظران یا سربازان جوان و دیگر مفاهیمی باشد که با فرهنگ مهدویت در ارتباط است.
2- برگزاری مراسم دعا و پخش اذان، نماز جماعت، سخنرانی دینی و مسابقههای کتبی و شفاهی با موضوعهای احکام فقهی و مسائل عقیدتی بسیار مهم و مؤثر است.
3- حضور امام جماعت در اردو و صحبتهای موردی با جوانان، در آگاهی از نظریهها و بحرانهای جوانان مؤثر است.
حضور دیگر بزرگان مذهبی محل نیز مفید است.
4- مدت زمانی که جوانان در اتوبوس هستند، صوت مذهبی مثل نوار تواشیح، مداحی، مولودی خوانی، قرآن با صوت زیبا و مناجات نامه پخش شود.
در کل باید اردو به سمتی پیش رود که علاوه بر بار معنوی روحانی، سبب دل زدگی جوانان نشود و آنان خاطره خوبی از اردو داشته باشند.
مجله محلی
جوانان توان مندیها و استعدادهای فراوانی دارند که استفاده بهینه از آنها و شکوفاسازیشان درایجاد اعتماد به نفس و مبارزه با تهاجم فرهنگی بسیار مؤثر است. یکی از این امور که در پرکردن اوقات فراغت و رشد علمی و اجتماعی جوانان بسیار مؤثر است، راه اندازی مجله محلی در مسجد است. این کار هر چند نخست با گرفتاریهایی رو به روست، ولی نخستین دست آوردهای آن، تداوم کار را تقویت میکند. همه اعضای مسجد شامل نمازگزاران، هیئت امنا، کانون فرهنگی بسیج و امام جماعت، باید در انجام این طرح کمک کنند. مطالب این مجله با نظارت هیت امنا و امام جماعت و با نویسندگی جوانان محل در موضوعهای اجتماعی و دینی و محلی چاپ و در خانههای محل، پخش شود. هر یک از جوانان با توجه به توان مندیها و علاقهاش، قسمتی از کار را بر عهده میگیرد. بهتر است برخی مطالب به وسیله امام جماعت و هیئت امنا نوشته شود. احکام فقهی، مسائل عقیدتی، تفسیر قرآن و روایتهایی به صورت گذرا و جالب، شخصیت شناسی شخصیتهای بزرگ دینی و ملی، مطالب مورد علاقه جوانان با عنوانهای گوناگون، همچون پسرها نخوانند، دخترها بدانند و مصاحبه با اعضای محل در ردههای سنی و اجتماعی مختلف میتواند از مطالب این مجله باشد.
کلاسهای آموزشی
یکی مهم ترین جنبههای مسجد، مسائل آموزشی است. هر چند بسیاری از جوانان از درس و کلاس گریزان هستند، ولی برگزاری برخی کلاسهای آموزشی مورد علاقه جوانان در جذب آنان مؤثر است. کلاسهای آموزشی ورزشی و هنری علاوه بر اینکه به امکانات زیادی احتیاج ندارد، مورد علاقه و اشتیاق جوانان نیز هست. این کلاسها در رشتههای خیاطی، گلدوزی، گل سازی، هنرهای دستی، خطاطی، نقاشی و طراحی، عکاسی و فیلم برداری، ورزشهای رزمی و شنا برای خانمها و آقایان، قابل برگزاری است. برای افزایش سطح کمی و کیفی کلاسها، هیئت امنا باید با بخش آموزشیهای فنی و حرفهای وزارت آموزشی و پرورش هماهنگی کند.
برگزاری برخی کلاسهای کمک درسی، آموزش زبان و کامپیوتر در داخل مسجد یا خارج از مسجد، با برنامه ریزی و هماهنگی مسجد ممکن است.
4 ـ بها دادن به جوانان
جوانان روحیه ویژهای دارند. ستایش خواهی و جلب توجه کردن دو نوع از خواستههای جوانان در زمینه ذهن و عاطفه است(40). بنابراین، بها دادن به جوانان، عامل مهمی در راستای تأمین خواستهها و جذب آنان به مسجد است. البته این به معنای اختیار دادن زیاد و غیر منطقی به جوانان و یا پذیرش هر نوع نظر و سلیقه آنان نیست.
عضویت در هیئت امنا
هیئت امنا، هیئت مدیره مسجد است که همه فعالیتهای مسجد را سمت و سو میدهد. بنابراین، عضویت یکی از جوانان متعهد و مؤمن مسجدی در هیئت امنا به نوعی بها دادن به چوانان است. این اقدام باید سبب ایجاد رقابت سازنده میان جوانان، برای به دست آوردن این پست باشد.
نظر خواهی
شایسته است بزرگ ترها، اعضای هیئت امنا و امام جماعت، برای فعالیتهای گوناگون مسجد، نظر جوانان را جویا شوند و در صورت امکان، پیشنهادهایشان را اجرا کنند. این اقدام سبب خودباوری و احساس شخصیت در جوانان میشود. آنان از اینکه میبینند نظرهایشان در تصمیم گیریهای مسجد اثر دارد، خوشحالند و مسجد را از خود میدانند. در نتیجه، پیوسته در مسجد حاضر خواهند شد.
واگذار کردن فعالیتهای مسجد به جوانان
برخی از کارهای مسجد را میتوان به طور کلی یا جزئی به جوانان واگذار کرد. برای مثال در یک مراسم، برنامه پذیرایی بر عهده جوانان باشد. این اقدام با روحیه پرشور و نشاط جوانان تناسب دارد و سبب ایجاد وارستگی جوانان به مسجد میشود.
5 ـ تبلیغات دینی
امروزه تبلیغات در انتقال، ترویج و حتی ایجاد یک فرهنگ در جامعه، نقش مهمی دارد. با توجه به جنبههای روانی و احساسی تبلیغات و اثرپذیری و روحیات جوان، به نظر میرسد با تبلیغات هوشمندانه دینی، بتوان جوانان را در مسیر دین داری و مسجد ثابت قدم نگاه داشت. در این باره بیان چند نکته لازم است:
الف) در فضاهای آموزشی، همچون دبیرستانها و مدرسهها، زمینه مناسبی برای تبلیغات وجود دارد. نصب پوسترهای رنگی و جذاب در قالب اطلاع رسانی، شیوه تبلیغاتی مناسب به شمار میآید. پخش جزوه و بروشور درباره مسجد در میان دانش آموزان نیز مفید به نظر میرسد.
ب) نصب پلاکاردهای زیبا، درباره فضیلت و آثار مسجد و نماز جماعت در مکانهای حضور جوانان، همچون میدانهای ورزشی، قابل توجه است.
ج) پخش نوار مناجات از مسجد پیش از اذان و نماز و آماده سازی فضا، برای برگزاری نماز نیز از راههای تبلیغات هستند.
6 ـ حضور شخصیتهای موجه و محبوب جوانان در مسجد
انسان در مراحل گوناگون زندگی خویش به الگو نیاز دارد؛ زیرا با افزایش سن و تجربههای ذهنی، تقلید به صورت آگاهانه صورت میگیرد و در حیطه اراده قرار میگیرد در این حال، فرد میکوشد خود را با شخص یا اشخاصی که افرادی قابل قبول هستند همسان کند و نگرشها و ویژگیهای رفتاری و اخلاقی آن فرد یا اشخاص را برای خود سر مشق قرار دهد.(41)
یکی از خواستههای اجتماعی جوانان الگوپذیری است. او در جامعه، خواستار کسانی است که در رفتار و گفتار برای او الگو باشند.(42) . هیئت امنا باید شخصیتهای محبوب جوانان را در سطح شهر شناسایی کرده و آنان را به مسجد دعوت کند تا در جمع نمازگزاران حاضر شوند یا اینکه اگر شخصیت برجسته و توانایی است، مراسم سخنرانی برای او تشکیل دهند.
این کار با مشورت و همکاری خود جوانان امکان پذیر است. برای مثال معلمان و مدیران به مسجد فراخوانده شوند. این کار باید از نظر تبلیغاتی و فرهنگی به خوبی پوشش داده شود. برای مثال با نصب پلاکارت در مقابل در مسجد به مدیر دبیرستان خیر مقدم گفته شود.
به طور کلی دعوت از هنرمندان، ورزشکاران و دیگر شخصیتهای محبوب جوانان، برای حضور در میان نمازگزاران، حرکت مثبتی است که چگونگی آن را موقعیت جغرافیایی مسجد و سطح فرهنگی محل تعیین میکند.
7ـ نظافت و تزیین مسجد
در بحث رونق و شکوفایی مسجدها درباره نظافت و معماری و ساختمان مسجد و اثرگذاری آن بر بالندگی و رشد مسجد گفتیم. جوانان روحیهای زیبا دوست و پر نشاط دارند(43)و چنانکه فضای مسجد چنین ویژگی داشته باشد در جذب جوانان مؤثر است. نکاتلازم برای هماهنگی شکلظاهری مسجد با این ویژگی جوانان چنین است:
8- برخوردها
شاید مهم ترین عاملی که سبب پر شور و نشاط شدن محیط میشود شیوه برخورد اهل مسجد و نمازگزاران است. در این برخوردها باید علاوه بر رعایت احترام اجتماعی، طراوت و سرزندگی وجود داشته باشد و در قالب برخوردهای خشک، مقدس نما و تعصب گرا (به اصطلاح پیرمردانه) خلاصه نشود.
جوان با دین این برخورها درباره حضور یا حاضر نشدن در مسجد تصمیم میگیرد.
9 ـ بیان مباحث مورد نیاز جوانان در مسجد
جنبه آموزشی و معرفتی مسجد، یکی از مهم ترین جنبههای آن است.
هیئت امنا و امام جماعت باید جلسههای ویژهای را برای جوانان برپا و مطالبی را بر اساس نیازها و پیشنهادهای آنان مطرح کنند و در صورت لزوم، برای پربارتر شدن این جلسهها میتوان از کارشناسان و میهمانان نیز دعوت کرد. مسائل بلوغ، روابط دختر و پسر، ازدواج، تحصیل، بررسی آثار تحصیل و تربیتی نماز، نقش نماز در زندگی زوجهای جوان و عشق مجازی یا حقیقی، از مسائلی است که جوانان با آن رو به رو هستند.
10ـ تشویق
تشویق، یکی از مهم ترین ابزار تربیتی است که برای برانگیختگی و شکوفاسازی استعدادهای انسان برای رسیدن به کمال قابل بهره گیری است. نقش تربیتی و مثبت تشویق این است که نیروهای خفته آدمی را بر میانگیزاند و میل به تلاش و شادابی را فراهم میسازد. تشویق به جا و متناسب و متوازن با میزان و نوع عمل باشد و روحیات، گرایشها و شخصیت فرد در نظر گرفته شود تا بیشترین تأثیر را داشته باشد.(44) . تشویق، با دو خواسته جوان هم خوانی کامل دارد: جوان ستایش خواه است و میخواهد جلب توجه کند. جوان شیفته تحسین و تمجید است، به ستایشها دل میبندد و حاضر است خود را فدای کسی کند که صلاحیت و شایستگی او را تأیید کرده یا به بیان تواناییهایی او پرداخته است. او برای جلب توجه دیگران حتی به عوامل زیان، بخشی همچون سیگار روی میاورد تا بتواند خود را نشان دهد.(45) . تشویق جوانی که در مسجد حاضر شده به گونهای که با شخصیت و روحیات او موافق باشد، پاسخی است به خواستههای درونی او در زمینه ذهن و عاطفهاش که دوام حضور او و آغاز حضور دیگر جوانان را نوید میدهد. با توجه به روحیات جوان، این تشویق نباید طوری باشد که نتیجه عکس داشته باشد؛ زیرا تشویق مستقیم این توهم را ایجاد میکند که جوانان در مقابل ارزشهای مادی واکنش میدهند و جذب میشوند. بنابراین، تشویقها باید غیر مستقیم و حتی الامکان در مقابل انجام کاری باشد.
نتیجهگیری
ساختن انسان هایى خداترس، متقى و تسلیم در برابر رضاى حق و معبود حقیقى در سایه تربیت دینى و مذهبى که هم مقتضاى فطرت است و هم کنترل کننده غریزه و هواى نفسانى، از مؤثرترین روش هایى است که تنها در مسجد مى تواند در مقابل سیل بنیان آن و ویرانگر فرهنگ فاسد غرب بایستد و مقابله کند؛ مسجد می تواند بهترین عامل در جهت ایجاد تعلقات معنوی نسل های مختلف با دین را برقرار نماید و ارتباط عمیق ائمه جماعت با افراد محله خود و اجرای برنامه های آموزشی و تربیت بهترین راه و موثرترین شیوه برای بالابردن سطح آموزش عمومی و تربیت دینی باشد. به امید روزی که شاهد رسیدن مساجد به جایگاه اصلی تربیتی و آموزشی باشیم.
منابع
1- ضرابی، عبدالرضا، مقاله نقش و عملکرد مسجد در تربیت، مجله معرفت، فروردین و اردیبهشت 1379 - شماره 33.
2- متن جزوهی کمسیون راهکارهای توسعه منابع انسانی و جذب جوانان کمیسیون تخصصی راه کارهای توسعه کمی و کیفی مساجد و چگونگی جذب جوانان..
3- حکیمی، محمد مهدی، سخنرانی: اصلاح جمعی و جایگاه کانون های فرهنگی مساجد، بهار 1388.
4- فروغ مسجد (3)، مجموعه سخنرانی ها، کمسیونها و مقالات سومین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد، مرکز رسیدگی به امور مساجد، 30 مرداد ماه 1384.
5- متن جزوه کمسیون) تخصصی آسیب شناسی مساجد و کیفیت مقابله با آنها
6- افروز، روشهای پرورش احساس مذهبی نماز در کودکان و نوجونان، صفحه38.
7- افروز، روشهای پرورش احساس مذهبی نماز در کودکان و نوجوانان، صفحه35
8- غرر الحکم، ج 1، ص 185.
9- همان، ج 4، ص 329.
10- وسائل الشیعه، ج 7، ص 168.
11- محجة البیضاء، ج 3، ص 122.
12- ستاد مطهرى، حماسه حسینى، ج 2، ص 101.
13- بحار الانوار، ج 100، ص 93، چاپ بیروت.
14- غرر الحکم، ج 3، ص 367.
15- آل عمران(3)، آیه 159.
16- دکتر محسنى، دکتر دادستان، روانشناسى رشد، ص 153.
17- طه ، آیه 88.
18- پیوند، ش 243، ص 32.
19- اصول کافى، ج 1، ص 44.
20- نهج البلاغه، قصار 70.
21- استاد مطهرى، ده گفتار، ص 67.
22- پیوند، ش 244، ص 50.
23- استاد مطهرى، حماسه حسینى، ج 2، ص 106.
24- مطهرى، ده گفتار، ص 189.
25- احزاب ، آیه 70.
26- اصول کافى، ج 2، ص 310.
27- نک: محمد رضا شرفی، جوان و بحران هویت، انتشارات سروش، 1380، چاپ دوم.
28- محمدرضا شرفی، دنیای نوجوانان، انتشارات تربیت، ص 55.
29- گروه نویسندگان، روان شناسان بزرگ، مترجمان، دکتر احمد به پژوه و دکتر رمضان دولتی، انتشارات تربیت، چاپ دوم، ص 64.
30- جوان و بحران هویت، صص 20 ـ 24.
31- ابن طفیل اندلسی، حکیم و فیلسوف نامدار مسلمان در اثر ارزنده و کلاسیک فلسفیاش به نام زنده بیدار این گرایش فطری را با زیبایی هر چه تمام به تصویر میکشد.
32- مکاتب و نظریههای در روان شناسی شخصیت، انتشارات رشد، ص 69؛ آموزش و پرورش برای آینده، کارشناسان یونسکو، مرکز تحقیقات آموزشی، چاپ اول، 1370.
33- آنچه هویت به نسل جوان میدهد عبارتند از: پاسخ به پرسشهای بنیادین، جهت بخشیدن به زندگی، روی کرد مثبت به آینده، وحدت اعتقادی، زمینه سازی هویت تمدنی، مقبولیت اجتماعی، شأن و منزلت جوانی و معنا بخشیدن به جهان. (جوان و بحران هویت، صص 96 ـ 102)
34- هورنای کارن، تضادهای درونی ما، ترجمه محمد جعفر مصفا، چاپ پنجم، 1364 هـ .ش، انتشارات بهجت، ص 134.
35- جوان و بحران هویت: ص 20.
36- در بخش بررسی آثار فرهنگی مسجد، نقش مسجد را در مبارزه با تهاجم فرهنگی بیان کردیم.
37- علی قائمی، جوان از دیدگاه نیازها، خواستهها و مصالح، دفتر مشاور رئیس سازمان صدا و سیما در امور جوانان، تهران، 1379 هـ. ش.
38- نک: فریدون موحدنیا، عوامل گرایش نوجوان و جوان به فرهنگ بیگانه، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، خرداد سال 1382 هـ . ش.
39- نک: همان: ص 57.
40- جوانان از دیدگاه نیازها، خواستهها و مصالح: صص 43 ـ 44.
41- سید حسین اسحاقی، سلوک علوی، صص 67 ـ 68.
42- جوانان از دیدگان نیازها، خواستهها و مصالح، ص 49.
43- معماری مسجدها، تجلی عرفان، نور و رنگ در معماری مسجد، ص 439.
44- نک: سلوک علوی، صص 15 ـ 118.
45- نک: جوانان از دیدگاه نیازها، خواستهها و مصالح، دکتر علی قائمی، صص 43 و 44.