آموزش نماز

آثار و برکات نماز

آموزش نماز

آثار و برکات نماز

ارزیابی عملکرد دستگاه‌های مسئول و مرتبط با مساجد جهت جذب جوانان ب


 

راضیه امینی

زهرا شریفی


مقدمه

انعطاف‌پذیری، جوان‌گرایی و انطباق ظاهر مساجد با سلیقه نسل جوان می‌تواند در جذب آنان موثر باشد مساجد در طول تاریخ اسلام کارکردهای متنوع و متعددی داشته و همواره تأثیرگذار و سازنده بوده‌اند، اما این کارکردها طی سالهای گذشته کمتر مورد توجه قرار گرفته و شرایطی ایجاد شده که بیشتر مساجد تنها حکم اماکنی برای عبادت و اقامه نماز را دارند . مساجد در طول تاریخ اسلام کارکردهای متنوع و متعددی داشته و همواره تأثیرگذار و سازنده بوده‌اند، اما این کارکردها طی سالهای گذشته کمتر مورد توجه قرار گرفته و شرایطی ایجاد شده که بیشتر مساجد تنها حکم اماکنی برای عبادت و اقامه نماز را دارند.  
مسجد، پایگاههایی برای تفکر، تدبر، تصفیه روح، خلوص و اتصال بنده به خالق یکتا است.  اما برای آنکه مساجد جایگاه واقعی خود را داشته و این مکانها همواره فضایی آرام بخش و امن داشته باشند شرایطی خاص لازم است که عدم برخورداری از این شرایط ضعفهایی را موجب و کارکردهای مساجد را با مشکلاتی مواجه خواهند کرد . شک نیست برطرف کردن ضعفهایی که امروزه برخی مساجد از آنها رنج می برند ضرورتی برای ارتقای جایگاه و قوت بخشیدن به فعالیتهایی است که این پایگاههای معنوی و فرهنگی دارندیکی از ضعفهای مساجد نداشتن متولی مشخص است .  در حال حاضر دستگاهها و نهادهای مختلفی به صورت مستقیم و  یا غیرمستقیم بر امور مختلف مساجد نظارت دارند .  این چندگانگی موجب می شود بسیاری از مسئولیتهاو فعالیتها از سوی دستگاههای متعدد نادیده گرفته شده و هر یک دیگری را مسئول رسیدگی به اموری بدانند، همین امر زمینه بی توجهی و خلأ رسیدگی به موارد بسیاری را برای مساجد کشور فراهم می آورد . از دیگر ضعفهایی که برخی مساجد از آن رنج می برند نداشتن متولی آگاه ، خوش فکر و خلاق است .  شک نیست متولیان مساجد  برنامه ریزانی هستند که می توانند مساجد محلات مختلف را فعال و کارکردهای آنها را در سطوح مختلف ارتقا بخشند .  مدیریتی شایسته مساجد است که با در نظر گرفتن شرایط مکانی و زمانی ، مدیریتی اصولی و اساسی اعمال کند. در واقع ضروری است مدیران مساجد امکاناتی را که در اختیار دارند به دقت شناسایی کنند .  
درپی آگاهی از امکانات، مدیر مسجد باید موقعیت مکانی آن را به درستی ارزیابی و تجزیه و تحلیل کرده و با در نظر گرفتن نیازها و روحیات گروههای سنی مختلف، شناخت دقیق و هدفمند،برنامه های فرهنگی ، تبلیغی ، علمی ، فرهنگی را تدوین و بر اجرای آنها نظارت داشته باشد چنانچه مدیر بتواند با آگاهی و دقت نظر در این امر، تلاش و فعالیتهای پیش بینی شده را اجرایی کند، می تواند در سازندگی و بالندگی فرد و جامعه مفید و مؤثر واقع شود.  مدیران مساجد می بایست با شرایط روز و نیازهای اقشار مختلف به ویژه جوانان به خوبی آشنا بوده و با توجه به نیازها فعالیتهای مساجد را برنامه ریزی و اجرا کنند که ضمن پاسخگویی به نیازهای روز و جلب و جذب مؤثر گروههای مختلف، در روشنگری افکار عمومی نیز مثبت عمل کنند. روشنگری افکار عمومی و تبیین اصول و ارزشهای اسلامی، به طور دقیق و ظریف قاعده اساسی است که زمینه تعمیق باورهای دینی در میان مردم را فراهم کرده و آنها را از فعالیتهای ضددینی و مخرب مصون نگه خواهد داشت.

ویژگی‌های مسجد

یکی از ویژگیهای خاص مساجد که نقش مؤثری در ایجاد فضایی معنوی برای گرایش هرچه بیشتر اقشار مختلف مردم در این فضای روحانی دارد، معماری اسلامی است که مساجد از آنها برخوردار هستندشواهد حاکی از آن است که هنرمندان بیشترین ابتکار و خلاقیت خود را در معماری و ساختمان مساجد با یک شیدایی به دین و اخلاص به آن در مساجد به کار بردند و چون مخلص بودند طی قرنها بر جامعه مسلمان تأثیر گذاشتند. متأسفانه امروز شاهد رکود معماری اسلامی هستیم و مساجدی ساخته می شوند که کمترین بهره را از معماری سنتی و اسلامی برده اند . از دیگر مسائلی که در مساجد بسیار حائز اهمیت است بهداشت مساجد است که نیازمند توجه جدی است .  بی تردید همه مردم دوست دارند برای نیایش، عبادت و دیگر امور معنوی و فرهنگی، پا به محیطی بگذارند که در آن آرامش برقرار بوده و محیطی پاک، معطر و خوشبو باشد. مساجد در طول تاریخ اسلام کارکردهای متنوع و متعددی داشته اند که مسائل فرهنگی، هنری، دینی، تبلیغی و حتی سیاسی را شامل می شده اما متأسفانه امروزه به دلیل ضعفهایی که ایجاد شده، این پایگاههای معنوی و انسان ساز نمی‌توانند آنگونه که شایسته و بایسته است فعال باشند.

بررسی واژه مسجد در قرآن

واژه‎ی مسجد، جمعاً 28 بار در قرآن کریم ذکر شده که در 22 مورد به صورت مفرد1و در 6 مورد دیگر، به صورت جمع آمده است. 2در این آیات، به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد در اسلام، پاره ای از احکام مسجد و مسجد الحرام و احکام خاص آن، مسجد الاقصی و مسجد اصحاب کهف، اشاراتی شده است.  البته، آیه‌های دیگر نیز در قرآن درباره‎ی مسجد و اهمیت آن آمده است که هر چند لفظ مسجد در آنها نیامده است، ولی بنابر مفهوم این آیات و گفته‎ی تمامی مفسران، می‌توان در مورد مساجد، این آیات را نیز ذکر کرد. از آنجا که در این کتاب بر آن نیستیم تا به تفسیر و تبیین تمامی این آیات بپردازیم، تنها به ذکر آیاتی که بیانگر ابعاد گوناگون مسجد در جامعه اسلامی است، بسنده می‌کنیم.
  
نخستین خانه‎ی توحید
 
 (إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمین‏) :  «همانا نخستین خانه ای که برای عمومی مردم قرار داده شد، همان است که در مکه قرار دارد، و مایه‎ی برکت و هدایت جهانیان است».  «به خاطر بیاورید هنگامی که ما خانه‎ی کعبه را مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم، و (فرمان دادیم که)از مقام ابراهیم، محلی برای نماز خود انتخاب کنید و ما به ابراهیم و اسماعیل ـ علیهما السلام ـ امر کردیم که خانه‎ی مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و سجده کنندگان پاک و پاکیزه کنید»   
همان گونه که از این دو آیه‎ی شریفه بر می‌آید، خانه‎ی کعبه در مکه نخستین خانه‎ی توحید و یکتا پرستی و اولین جایگاه و مرکزی است که برای پرستش خدای یگانه ساخته شده است. در اینکه آیا این خانه از زمان حضرت آدم ـ علیه السلام ـ بر پا شده یا حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ آن را بنیان کرده، میان مفسران اختلاف است.  بعضی بر آنند که بنیانگذار این خانه از ابتدا، حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ بوده و در زمان آدم ـ علیه السلام ـ این خانه اصلاً وجود نداشته است.  برخی دیگر بر این عقیده‌اند که خانه‎ی کعبه نخست به دست آدم ـ علیه السلام ـ ساخته شد و بر اثر مرور زمان از بین رفت، لکن حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ آن را تجدید بنا کرد  . با شواهدی که از آیات مختلف قرآن و روایات در این زمینه موجود است، نظریه‎ی دوّم تأیید می‌شود.  در قرآن به نقل از ابراهیم ـ علیه السلام ـ آمده است: (رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ بِوادٍ غَیْرِ ذی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّم. . .).2 
«پروردگارا بعضی از فرزندانم را در سرزمین خشک و سوزانی، در کنار خانه‎ی محترمت سکنی دادم».  از این آیه‎ی شریفه چنین بر می‌آید که اثری از خانه کعبه در هنگام ورود ابراهیم ـ علیه السلام ـ با فرزندش اسماعیل ـ علیه السلام ـ و همسرش هاجر، در سرزمین مکه وجود داشته است.  همچنین در آیه‎ی دیگری آمده است: (وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعیل‏)3 «و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه‌های خانه را بر افراشتند». باید توجه داشت تعبیر بالا بردن قواعد (پایه ها) در این آیه، اشارتی است به اینکه شالوده‎ی خانه‎ی کعبه، پیش از ابراهیم ـ علیه السلام ـ وجود داشته و ابراهیم و فرزندش، آن پایه‌ها را بالا برده اند.  امام علی ـ علیه السلام ـ در این مورد می‌فرمایند: 
«أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ اخْتَبَرَ الْأَوَّلِینَ مِنْ لَدُنِ آدَمَ إِلَى الْآخِرِینَ مِنْ هَذَا الْعَالَمِ بِأَحْجَار. . .  ُ فَجَعَلَهَا بَیْتَهُ الْحَرَام‏ ... ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ وَ وُلْدَهُ أَنْ یَثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَه‏». 4«آیا نمی‌بینید که خداوند سبحان، مردم جهان را از زمان آدم ـ علیه السلام ـ تا امروز به وسیله‎ی قطعات سنگی. . .  امتحان کرده و این سنگ‌ها روی هم چیده را خانه‎ی محترم خود قرار داده است; سپس، به آدم و فرزندانش فرمان داد که به گرد آن طواف کنند».  
بنابراین، خانه‎ی کعبه را نخست حضرت آدم ـ علیه السلام ـ بنا نهاد و سپس بر اثر مرور زمان فرو ریخت و بعد به دست ابراهیم ـ علیه السلام ـ تجدید بنا شد.  در هر صورت نکته‎ی مهمی که از این دو آیه‎ی مورد بحث، به خوبی بر می‌آید و آیات دیگر و روایات نیز آن را تأیید می‌کند، این است که مسجد نخستین مرکز و پایگاهی است که به منظور عبادت و پرستش خدای یگانه در زمین نهاده شد و پیش از آن، عبادتگاه دیگری که کانون عبادت و نیایش موحدان و خدا پرستان باشد، وجود نداشته است، از ابوذر روایت شده است که از رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم راجع به نخستین مسجدی که در زمین بنیاد شده، سؤال کرد.  حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: مسجد الحرام و پس از آن مسجد الاقصی بنا نهاد شده است». 5از امیر المؤمنان علی ـ علیه السلام ـ روایتی نقل شده است که مردی از آن حضرت پرسید: «آیا خانه‎ی کعبه، اول خانه ای است که در زمین ساخته شده است؟».  امام ـ علیه السلام ـ فرمود: «خیر، پیش از آن هم خانه‌هایی بود، لکن خانه‎ی کعبه نخستین خانه‎ی مبارکی است که برای پرستش و عبادت مردمان درست بنا شده است». 1 پرستش هدف مسجد (وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً ). 2 «مساجد از آن خداست، پس باید احدی جز او را نخوانید».  در این آیه شریفه، مراد از دعا، عبادت و پرستش است، زیرا در جای دیگر دعا به معنای عبادت آمده است: (وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونی‏ أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی‏ سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ ). 3 «پروردگارتان گفت مرا بخوانید تا دعایتان را مستجاب نکنم، کسانی که از عبادت من سر کشی کنند بزودی با کمال خواری داخل جهنّم خواهند شد».  در اینکه منظور از کلمه‎ی مساجد در این آیه چیست، میان مفسران اختلاف است، برخی بر آنند که منظور از مساجد تمام مکان‌هایی است که در آنجا برای خدا سجده می‌شود و از مصادیق آن، «مسجد الحرام» و سایر مساجد است. 4 
برخی مساجد را اعضای هفتگانه‎ی سجده دانسته‌اند. این گروه در تأیید ادعای خود، روایتی از امام محمد تقی ـ علیه السلام ـ نقل می‌کنند که مراد از مسجد، عضوهای هفتگانه بدن آدمی است که در هنگام سجده باید روی زمین قرار گیرد. 5 «مبیدی» نیز گفته است: «مراد از مساجد، مکان‌هایی است که برای نماز و ذکر خدا بنا شده است و از «قتاده» در تفسیر این آیه روایت کرده است که: یهودیان و مسیحیان هنگامی که وارد معابد خود می‌شدند، به خداوند شرک می ورزیدند. از این رو خداوند به مؤمنان فرمود: «هنگامی که وارد مساجد می‌شوید خدا را با خلوص نیت بخوانید». 6از مجموع آرای مفسران در این زمینه چنین استفاده می‌شود که مراد از مساجد، همان مکان‌هایی است که برای عبادت خداوند بنا شده است و از مصادیق آن، «مسجد الحرام» و دیگر مساجد است.  تفسیری که مساجد را عضوهای هفتگانه‎ی سجده دانسته، ممکن است از قبیل توسعه در مفهوم آیه باشد که این معنا نیز در این آیه منظوره شده است.  نکته‎ی جالب توجه اینکه، خداوند به جهت اهمیت و فضیلت مساجد بر دیگر مکان ها، مسجد را به خود منسوب کرده و متعلق به خود دانسته است تا مزیت آن بر دیگر مکان‌ها روشن شود.  اختصاص مساجد به خداوند که منزه از صفات حسّی است، جنبه‎ی سمبلیک دارد و اشارتی است بر اینکه مساجد مورد توجه خاص ذات اقدس اوست، بنابراین، در مساجد جز کار خدایی نباید کار دیگری صورت پذیرد و جز مصالح مسلمانان، امر دیگری نباید مطرح شود; با این توضیح در تأسیس مساجد هم  نمی‌توان نیتی به جز خدا، و هدفی غیر از اعتلای کلمه‎ی توحید داشت. 

تقوا، اساس مسجد
 
«(منافقان) کسانی (هستند) که مسجدی ساختند به قصد زیان رساندن بر پیامبر و مؤمنان و تقویت کفر و ایجاد جدایی میان مؤمنان و کمین گاه برای کسانی که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بودند.  آنان سوگند یاد می‌کنند که نظری جز نیکی نداشته ایم، اما خداوند گواهی می‌دهد که آنان دروغ می‌گویند، هرگز در آن به نماز نایست، آن مسجدی که از روز نخست بر اساس تقوا بنا شده شایسته تر است که در آن به نماز قیام کنی; چه، در این مسجد، مردانی هستند که دوست دارند پاک و منزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد». 1 
این آیات در شأن گروهی از منافقان است که با توطئه‌های «ابو عامر» مسیحی و برای تحقق بخشیدن به اهداف شوم و نقشه‌های شیطانی خود، به ساختن مسجدی در مدینه اقدام کردند که بعداً به نام «مسجد ضرار» معروف شد; ماجرا از این قرار است که به هنگام ظهور قدرتمند اسلام در مدینه، «ابو عامر» به شدت ناراحت شد، وی برای مبارزه با اسلام با منافقان «اوس» و «خزرج» همکاری صمیمانه ای آغاز کرد.  پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم هنگامی که از نقشه‌ها و اهداف وی آگاه شد، در صدد تعقیب وی بر آمد، «ابو عامر» از مدینه گریخت و به مکه آمد و از آنجا به طائف و سر انجام به شام رفت و در آنجا رهبری منافقان مدینه را بر عهده گرفت او در نامه ای به منافقان مدینه نوشت که لشکری از سپاهیان روم به کمکشان خواهد آمد تا محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم و یارانش را از مدینه خارج سازند.  همچنین از آنان خواست برای خود مسجدی نزدیک مسجد قبا بسازند و در موقع نماز، آنجا گرد آیند و زیر نقاب مسجد، برنامه‌های خود را عملی کنند.  هنگامی که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم عازم غزوه‎ی «تبوک» بود، گروهی از این منافقان به نزد آن حضرت آمدند و به بهانه‎ی این که افراد ناتوان و بیمار و پیر مردان از کار افتاده نمی‌توانند در شب‌های بارانی و سرد زمستانی به مسجد قبا بیایند، از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم خواستند تا اجازه دهد که مسجدی در میان قبیله‎ی خود (بنی سالم) بسازند; پیامبرـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «اکنون آماده نبردم و اگر به خواست خداوند متعال باز گشتم، پیش شما خواهم آمد و با شما در آن نماز خواهم گذارد». 

نمازگزاران پشت درهای بسته

سال‌ها قبل مساجد، اماکن مقدسی بودند که نمازگزاران می‌توانستند تا پاسی از شب در آن به عبادت بپردازند، امروز هرچند تلاش شده تا از بار قداست این اماکن کم نشود؛ اما شرایط اجتماعی بر عملکرد و مدیریت این اماکن تاثیر گذاشته است. مساجد این روزها تنها در ساعات اذان ظهر و مغرب و البته برخی هم هنگام اذان صبح آماده پذیرایی از نمازگزارانند.  اگر 2 ساعت دیرتر برای نماز برسید، حتما درها را بسته و چراغ‌ها را خاموش می‌بینید.  خادم یکی از مساجد شرق تهران در برابر این پرسش که چرا درهای مسجد را با گذشت 2 ساعت از اذان می‌بندید،اخم می‌کند و می‌گوید: «هرچیزی قانونی داره، خونه خدا قانون نداشته باشد؟»! همکار او ملایم‌تر می‌گوید: «حفظ امنیت مساجد اقتضا می‌کند که ساعات خاصی را به مردم اختصاص بدهیم.  به هر حال این قانون از طرف مسوولان اعلام شده و ما فقط اجرا می‌کنیم. طی سال‌های اخیر نهادهای مسوول و رسیدگی‌کننده به مساجد و ائمه جماعات تلاش کرده‌اند تا با تعریف کانون‌ها و فعالیت‌های فرهنگی بر نقش اجتماعی مساجد اضافه کنند و به جذب جوان‌ترها بپردازند، عیسی جهانگیر، مدیر گروه مطالعات انگلیسی جامعه‌ المصطفی العالمیه با اشاره به این‌که آمیختگی زندگی روحانیون و جوانان در عرصه‌های مختلف زمینه تبلیغ غیرمستقیم دینی را فراهم می‌کند، می‌گوید: احترام به دغدغه‌ها و دلمشغولی‌های نسل جوان از ملزومات ارتقای تعامل بین روحانیت و این نسل است. اما به گفته حجت‌الاسلام سیدحسین بهشتی، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی اصفهان مسجد باید برای جذب و جلب عمومی شرایط ویژه‌ای داشته باشد.  نظافت، اذان با صدای خوش، جاذبه بنا، امام جماعت با ویژگی کامل، خادمانی که شرایط لازم را داشته باشند، کتابخانه فعال و امکانات رایانه‌ای که مطلوب جوانان امروز است، از جمله عواملی است که در نظر گرفتن آنها در جلب و جذب همه بخصوص جوانان به مساجد موثر است. علاوه بر ایجاد ارتباط عاطفی میان خانواده و مسجد، ایجاد ارتباط بین مدرسه و مسجد هم از اهمیت بالایی برخوردار است. در کنار این عوامل برخی کارشناسان داشتن انعطاف و اجازه طرح اندیشه‌های جدید را لازمه جذب جوانان می‌دانند، به همین دلیل همین کارشناسان از هیات امنای مساجد خواسته‌اند ضمن کنار گذاشتن بدعت‌ها و البته سختگیری‌های مذهبی، زمینه ورود جوانان را به مساجد فراهم کنند، اما چقدر در این راه موفق بوده‌اند؟

راه‌های جذب جوانان به مساجد

وقتی نوجوان بودیم، بزرگترها به ما اجازه نمی‌دادند در صف‌های اول و دوم نماز جماعت مسجد بایستیم.  من بارها به خاطر این که دوست داشتم صف اول پشت امام‌جماعت بایستم، مورد سرزنش قرار گرفتم، ولی حالا زمونه عوض شده. . . این حرف خیلی از افرادی است که این روزها دهه پنجم یا ششم عمرشان را سپری می‌کنند.  اما صفوف مساجد در این سالها به حضور جوانان و نوجوانان آن هم در ردیف نخست افتخار می‌کند.  مساجد می‌کوشند با اهمیت دادن به جوانگرایی، بیشتر از گذشته به جذب این قشر بپردازند و از دافعه‌های دوران گذشته به نفع جوانان بکاهند.  با وجود چنین بینشی هنوز تا به کارگیری سیاست و برنامه‌های منسجمی برای جلب جوانان به مساجد راه درازی در پیش است. علاوه بر ایجاد ارتباط عاطفی میان خانواده و مسجد، ایجاد ارتباط بین مدرسه و مسجد هم از اهمیت بالایی برخوردار است.  مربی امور تربیتی و مشاور یک دبیرستان دخترانه معتقد است شروع علاقه یک جوان به اقامه نماز جماعت در مسجد از مدرسه شروع می‌شود.  اگر مدیر،معاون یا مربی امور تربیتی طوری رفتار کنند که دانش‌آموزان به زور در مدرسه نماز بخوانند یا برپایی مراسم مذهبی اعم از جشن و سوگواری، تصنعی و اجباری باشد، در سنین جوانی و پس از مدرسه، این دانش‌آموزان رغبتی به حضور در مسجد ندارند.  در حالی که رویکرد اقناعی و اختیاری و البته برنامه‌‌های جذاب در مدرسه بخصوص در مراسم مذهبی می‌تواند نگاه آنان را در آینده نسبت به مسجد و حسینیه و . . .  تغییر دهد.

عملکرد چند بعدی مساجد

به هر حال مساجد این روزها می‌کوشند تا با توجه به تغییر شرایط اجتماعی و حتی اقتصادی، کارکردهای جدیدتری در جامعه داشته باشند، هما‌ن‌طور که در صدر اسلام نیز مساجد بیش از آن که تنها به عنوان مکان عبادت مطرح باشد، مرکز و کانونی برای تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی اجتماعی بود.  سازماندهی نیروهای نظامی، سیاستگذاری‌های کلان حکومتی و مشورت با مردم همه در مسجد صورت می‌گرفت.  امروزه نیز مساجد این الگو را مدنظر قرار داده و با کمک هیات امنا یا ائمه جماعت این کارکردها را در شکل جدیدتری احیا کنند.
 
همراه با برنامه سازان

توصیه های کلیدی 
1- نقش کلیدی مسجد:مسجد در فرهنگ دینی اهمیت زیادی دارد، از این رو تبلیغ مسجد آثار و پی آمدهای فراوان دیگر را در بر دارد. برنامه سازان در برنامه‌های خود به مسجد اهمیت دهند و با طرحهای جالب خود مردم را به مسجد فرا خوانند. 
2- افزایش سطح آگاهی عمومی:اعمال و رفتار فرد، تابع نظام شناختی است.  گاهی به دلیل کم کاری اشخاص و یا مراجع دینی، آگاهی عمومی جامعه درباره مفاهیم و آموزشهای دینی در سطح پایین قرار می گیرد.  بنابراین افزایش آگاهی عمومی درباره آموزشهای دینی، تلاش در راه هموار سازی برای گسترش ارزشهای دینی در جامعه مؤثر است. 
3- توجه به آثار سوء تبلیغات:امروز جهان غرب با شیوه های گوناگون، تهاجمی ناجوانمردانه را به فرهنگ و هویت ایران آغاز کرده است.  القای ناکارآمدی دین و بالندگی فرهنگ غرب و تناسب آن با نیازهای جامعه، مهمترین محورهای این تبلیغات است.  مثل، عکسهای مبتذل، سی دی غیر مجاز و . . . .  .  در این میان مسجد به عنوان سنگری برای مبارزه با دشمن به شمار می رود که به شدت مورد تهاجم استعمارگران نیز قرار دارد. 
4- توجه به الگوی روان شناختی و جامعه شناختی در فیلم سازی :برای تقویت فرهنگ مسجد در میان افکار عمومی، شخصیتهای فیلم باید از یک الگوی روان شناختنی و جامعه شناسی پیروی کند تا دید منفی علیه مسجد و اهل مسجد ایجاد نشود؛ زیرا بازتاب آن بی تفاوتی عمومی نسبت به مسجد خواهد بود.  فیلم سازان می توانند الگوهای مطلوبی از مسجد و اهل مسجد ارائه دهند:
1- مسجد را با شغلهای مطلوب و مقبول اجتماعی مرتبط کنند.  2- افراد مسجد از میان افراد با تحصیلات بالا انتخاب شوند تا معلوم شود که علم و دین با هم تضاد ندارد. 3- اهل مسجد از افرادی با سلامت روانی مناسب باشند.  4- فیلم، به گونه‌ای باشد که مخاطبان را فقط در موقع گرفتاری به مسجد هدایت نکند. 5- مسجدها را منظم و مرتب نشان دهند.

بررسی نقاط قوت برنامه‌ها

1- پخش اذان:رسانه ها، برنامه های ویژه ای را برای زمان نماز در نظر گرفته و با پخش اذان، نقش مسجد را تداعی کنند به همراه پخش اذان، تصاویر وضو و نماز در مسجد نشان داده شود و پس از اذان، تصاویری از برپایی نماز در مسجد نشان داده شود. 
2- فیلم سازی:رسانه ها می توانند سریالهایی بسازند که رخدادهای گوناگون در مسجد و اهل مسجد را نشان دهد.  لازم نیست همه وقایع مربوط به مسجد باشد، نشان دادن زندگی اهل مسجد با رویکرد خانوادگی، سیاسی، اجتماعی، دینی، هدف اصلی سریال باشد.  در این سریال ایجاد فرهنگ مسجد، اوصاف مسجد نمونه و الگو، راه حل مشکلات مسجد و حضور بهینه مردم در مسجد نیز بیان می شود. 
3- مسجد شناسی:از جمله برنامه هایی که می تواند سبب رونق مساجد شود، شناساندن مساجد است.  هر شهری دارای مسجدهایی است که پیشینه متفاوت و برنامه های گوناگونی دارند.  اطلاع رسانی از ویژگیهای برنامه های فرهنگی و جنبی مساجد، امری پسندیده و نیکوست.


شیوه‌ها و عوامل جذب جوانان به مساجد
برای جذب جوانان به مساجد و نماز جماعت و شرکت در سایر برنامه‌های فرهنگی مساجد شیوه‌ها و عواملی وجود دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود: 
الف) امام جماعت:امام جماعت در هر مسجد عاملی مهم در پیشرفت و ترقی مسجد به شمار می‌رود و چنانچه دارای شرایط لازم باشد، تأثیری بسزا در تحولات مثبت در جوانان و در نتیجه گرایش آنان به مساجد خواهد داشت؛ این صفات از این قرار است: 
1ـ ثابت بودن :شناخت امام جماعت از مسجد، مؤمنان محل و نمازگزاران و غیره از جمله اموری است که در عملکرد وی نقشی مهم دارد؛ خصوصیات و اوضاع خاص هر محل و اهالی آن باعث می‌شود که وی تصمیم مقتضی اتخاذ کند و در راه اجرای آن گام بردارد که ثابت بودن امام جماعت در مسجد محل این مسأله را عملی می‌سازد
2ـ توانایی علمی: از عواملی که می‌تواند در جذابیت امام جماعت مؤثر باشد، توانایی و اندوخته‌های علمی اوست، چرا که ممکن است سؤالی از طرف جوانان در حیطه‌ی تخصصی او مطرح شود تا او با استفاده از معلومات خود در زمینه‌های مختلف از جمله جامعه شناسی، و روان‌شناسی جوانان و غیره، پاسخ دهد.  طبیعتاً قدرت علمی روحانی مسجد باعث اطمینان و اعتماد مردم، به خصوص جوانان می‌شود و آنان نیز همواره سعی می‌کنند در مواقع لزوم با او ارتباط برقرار سازند و با اطمینان خاطر و طیب نفس با وی معاشر باشند و از کمالات و معلومات او بهره‌مند شوند.  
3ـ نظم:امام جماعت ضرورت دارد که در کلیه‌ی کار‌های مربوط به مسجد نظم و انضباط را مراعات کند، به موقع به مسجد بیاید، نماز را اقامه کند و اوقات سخنرانی و ارشاد مردم را تنظیم و با توجه به حال حضار مطالب خود را بیان کند و از ذکر مطالب اضافی و اطاله‌ی کلام خودداری ورزد.  
4ـ‌ بیان ساده و شیوا :مطالبی که امام جماعت بیان می‌کند،‌ باید حتی المقدور ساده و شیوا باشد و از تلفظ کلمات و جملات عجیب و غریب و نا‌مأنوس بپرهیزد؛ ‌چرا که عمده‌ی مخاطبان وی بی‌سواد، کم سواد‌ و ناآشنا به کلمات تخصصی هستند،‌در غیر این صورت با توجه به روحیه‌ی جوانان و کم ظرفیت بودن آنان، خستگی و کسالت بر آن‌ها عارض می‌شود.  
5ـ ‌ابتکار خلاقیت :بعضی از وعاظ هنگام سخنرانی آموخته‌های علمی خود را به همان‌گونه که فرا گرفته‌اند،‌ بیان می‌کنند، در حالی که می توانند با ذکر مثال‌ها و حکایت‌های تاریخی، مطالب و کلمات قصار، شوخ طبعی و داستان‌های شیرین را با رعایت نکات روانشناسی جوانان به گونه‌ای زیبا و جذاب‌تر عرضه کنند.  
6ـ‌ دوستی با جوانان و نوجوانان :امام جماعت مسجد می‌تواند با کنار گذاشتن بعضی از محدودیت‌های کاذب یا غیر ضروری، بین خود و جوانان،‌ آن‌ها را به خود نزدیک کند؛ به قدر معقول با آنان صحبت کند،‌ احوال آن‌ها را در حالت عادی و غیر عادی جویا شود و حتی المقدور در همنشینی‌ها و مجالست‌ها همراه آنان باشد و از فرصت‌های مناسب به منظور بیان مقصود استفاده کند؛ در حالی که بعضی از روحانیان با اتخاذ تدابیر نامناسب و حالت‌های عالمانه به خود گرفتن، سنگین و رنگین حرکت کردن بی‌حد، هم کلام نشدن با دیگران ‌خصوصاً جوانان و . . . ، بین خود و جوانان فاصله می‌اندازند.  
7ـ‌ احترام و تواضع :همیشه با احترام به دیگران و داشتن حالت تواضع در مقابل همنوعان، نوعی ارادت قلبی دیگران را در حق خود جذب می‌کنیم، حال اگر تواضع و احترام از جانب روحانی و رهبر معنوی،‌آن هم با جوانان که دارای قلبی پاک و جویای صحبت هستند، صورت گیرد، قطعاً موفقیت‌های چشمگیری به دست خواهد آمد؛ این روش از جمله طرق تبلیغ عملی است که در تاریخ صدر اسلام خصوصاً در وصف پیامبر گرانقدر اسلام نقل شده است و نتایج بسیار خوبی هم در بر داشته است. 
8ـ‌ آراستگی ظاهری :روحانی و رهبر معنوی در اجتماع باید در قالب الگو و نمونه‌ی خوبی‌ها مطرح شود؛ بنابراین امام جماعت باید به بهترین وجه ممکن لباس بپوشد، تمیز باشد، محاسن مرتب داشته باشد و از عطر استفاده کند؛‌مواظب نظافت دهان و دندان و احیاناً بوی بد دهان خود باشد و در مجموع مسأله‌ی نظافت ظاهری را فراموش نکند.  
9ـ‌ توانایی جسمی :در برگزاری نماز جماعت و سخنرانی‌ها لازم است مسائلی نظیر وقت دیگران و کهولت سن حاضران مراعات شود؛‌حال اگر امام جماعت سن بالایی داشته باشد، طبیعتاً نماز طولانی می‌شود و ممکن ا ست مأمومان خسته شوند.  
10ـ دارا بودن دانش لازم :اگر امام جماعت صرفاً به یک سری اطلاعات علمی دست یافته باشد،‌ انتقال آن به روش معمولی و بیان ساده‌ی آن مطالب ممکن نیست و با توفیق کمتری قرین است؛ لذا ضروری است از علوم دیگر نظیر روانشناسی جوانان و نوجوانان استفاده شود.  
11ـ ‌درک موقعیت سنی جوانان :موقعیت سنّی جوانان و نیاز‌ها و روحیات آنان در این سنین باید مورد توجه قرار گیرد؛ لازم نیست همیشه از آنان بخواهیم در کلیه‌ی مراسم ادعیه و زیارات شرکت و گریه و زاری را پیشه کنند، زیرا جوانان و نوجوانان در کنار این مسائل معنوی نیاز به تفریحات سالم و ورزش و آموختن دانش روز دارند؛ تحرک و انرژی زیاد از خصوصیات این دوران است و جوانان به تنوع بیشتری نیازمندند.  
12ـ‌ تهیه‌ی امکانات مالی :امام جماعت می‌تواند با نظارت کامل و سر و سامان دادن به امور مالی مسجد و تخصیص بودجه‌های لازم در راه جذب جوانان، به این مهم دست یابد.  
ب) ‌مسجد :خود مسجد و ویژگی‌های آن نیز می‌تواند عامل جذابی به منظور گرایش جوانان و نوجوانان به مسجد باشد.  این ویژگی‌ها و خصوصیات عبارت‌اند از: 
1ـ فضای مناسب و ظواهر خوب آن :مسئولان ذی ربط در عصر کنونی باید در احداث مساجد تا حد زیادی مداخله کنند، انتخاب محل احداث نقشه‌ی مورد نظر، امکانات و فضای سبز آن و غیره باید حساب شده و از روی اصول باشد؛ احداث مسجد در کوچه و پس کوچه‌ها و با مساحت کم، بدون دیگر امکانات سوت و کور است و رغبتی در دل جوانان و نا‌آشنایان به مسجد ایجاد نخواهد کرد.  
2ـ‌ نظافت تمیزی و پاک بودن از جمله عواملی به شمار می‌رود که باعث گرویدن جوانان به مسجد می‌شود، لذا مسئولان مسجد باید در خصوص غبار روبی، نظافت منظم روزانه یا هفتگی، شستن فرش‌ها و عطر افشانی اقدام کنند.  نظافت دستشویی‌ها، ‌ایجاد امکانات بهداشتی نظیر صابون، مایع ضد عفونی کننده، آب گرم در زمستان‌ها و شستشوی مرتب و منظم محیط دستشویی‌ها و به کار بردن خوشبو کننده‌های مناسب از ضروریات مساجد است.  
3ـ وسایل صوتی، گرما‌زا و سرما‌زا :کسانی که گاهی به مناسبتی به مسجد راه می‌یابند چنانچه با مسائل ناخوشایندی از قبیل نامناسب بودن صدای بلند‌گوها و سرد یا گرم بودن بیش از حد مسجد روبرو شوند، تنفر در قلب آنان پدید می‌آید و سابقه‌ی ذهنی منفی در اذهان ایشان باقی می‌گذارد، همچنین تنظیم نور کافی در خود مسجد از اهم مسائل است.  
4ـ‌ تصمیم‌گیری متمرکز :مؤمنان و نمازگزاران و مسئولان مربوط می‌‌توانند به منظور تنظیم برنامه‌ها و امور مساجد و جلوگیری از پراکندگی و تعدد تصمیم‌گیری‌ها، با انتخاب شماری از افراد جوان و متعهد و حتی المقدور متخصص، همچنین ریش سفیدان با نظارت امام جماعت در قالب هیئت امنا، امور مساجد را با صلابت و برنامه ریزی منسجم اداره کنند.  
5ـ ایجاد امکانات فرهنگی ورزشی:مسئولان و گردانندگان مساجد می‌‌توانند با تهیه و تخصیص امکانات فرهنگی از قبیل: کتابخانه،‌سالن مطالعه، تشکیل گروه‌های تواشیح، سرود، همخوانی قرآن و تشکیل جلسات آموزش قرآن در دوره‌های گوناگون،‌کلاس‌های تقویتی رایگان و کلاس‌های آموزشی دیگر، باعث جذب جوانان به مساجد شوند؛ در کنار این مسائل تهیه‌ی امکانات ورزشی مرتبط با مسجد تا جایی که حرمت آن به طور کامل محفوظ بماند نیز می‌تواند در شمار عوامل جذب ‌کننده محسوب شود.  
6ـ استفاده از افراد خوش صدا:بسیاری از اوقات می‌بینیم در مساجد از قاریان قرآن و مؤذن‌های مسن و افراد بد صدا استفاده می‌شود که انسان به هنگام شنیدن صدای آنان ناگزیر باید گوش خود را بگیرد.  طبیعی است که این موضوع باعث دفع جوانان از مساجد می‌شود.  
ج) ‌هیئت امنای مسجد: پیشبرد امور مسجد و آبادانی آن، ‌هم به لحاظ معنوی و هم به لحاظ مادی، اشتراک مساعی و همت والای اعضای هیئت امنا را می‌طلبد، آنان می توانند با همفکری و همدلی، از عهده‌ی این وظیفه‌ی شرعی و داوطلبانه به خوبی بر‌آیند و ذخیره‌ای برای آخرت خود بردارند؛ خصوصیات ضروری که می‌باید این افراد داشته باشند، به قرار زیر است: 
1ـ همکاری جدی اعضای هیئت امنای مسجد می‌باید در ادای وظایف خود جدیت داشته باشند و مصمم حرکت کنند، در غیر این صورت اختلال در امور مسجد پیش می‌آید. 
2ـ ‌تقسیم کار به نظر می‌رسدکه امور مسجد می‌باید به تناسب سن، تخصص، علاقه و دیگر عوامل شخصی اعضای آن هیئت، تقسیم شود تا فشار کار بر دوش فرد یا افراد معینی نباشد؛ ‌از طرف دیگر این اعضا می‌توانند از افراد غیر عضو که علاقه به کار دارند کمک بجویند تا در تسریع کار مؤثر باشند، مراعات مجموعه‌ی امور یاد شده باعث بروز حرکتی منسجم در امور مساجد می‌شود که برای افراد مرتبط با مسجد و خصوصاً جوانان دلپذیر خواهد بود.  
3ـ‌ علاقه به کار افرادی که در قالب عضو این هیئت به کار مشغول می‌شوند باید در برابر مسئولیت پذیرفته شده علاقه داشته باشند و از نیّت غیر تقرب الی الله پرهیز کنند تا بتوانند بدون هیچ گونه دلسردی فعالیت کنند
4ـ تأمین بودجه پیشرفت و بهبود کیفیت فعالیت‌های مساجد تا حد زیادی بستگی به مسائل مالی دارد؛‌اعضای گرداننده‌ی مساجد باید در این خصوص فکر اساسی کنند و مخارج متفاوت مسجد را در نظر بگیرند و به تناسب آن بودجه‌ی لازم را جذب کنند و از طرفی به مخارج معمولی مسجد از قبیل آب و برق و گاز اکتفا نکنند و هزینه‌ی جذب جوانان را نیز به صورت مسأله‌ای مهم محسوب دارند و در ردیف هزینه‌های خود بگنجانند و از طرف دیگر به روش سنتی جمع آوری پول در مسجد اکتفا نکنند،‌بلکه با کمک گرفتن از افراد متمکن و خیّر، جمع آوری منظم ماهیانه‌ی وجوهات نقدی از منازل و عرضه‌ی قبض، در نظر گرفتن منابع در‌آمد از قبیل خرید مغازه و اجاره دادن آن،‌ مشارکت‌های اقتصادی و غیره، مشکلات مالی مسجد را رفع کنند.  
5ـ توجیه جوانان و نوجوانان بیان حرمت و احترام مسجد می‌تواند جنبه‌ی معنوی آن را تقویت کند و این ذهنیت را که صرفاً مسجد به مجلس ختم و امثال آن منحصر است، محو کند، این جلسات به صورت رسمی و غیر رسمی و همچنین به شکل فردی یا جمعی می‌‌تواند در موقع مناسبی انجام شود.  
6ـ اهتمام به مسئله‌ی جوانان و نوجوانان توجه کردن به جوانان و سرمایه گذاری برای آن‌‌ها نیز از امور مهمی است که سرپرستان و گردانندگان مسجد باید به آن عنایت داشته باشند.  گرداندن مسجد و اداره‌ی‌ امور آن نباید به شکل سنتی باشد، یعنی به شکلی که گاهی اوقات مشاهده می‌شود اکثر کودکان و نوجوانان را به دلیل شلوغ کردن، حرف زدن و غیره از مسجد بیرون می‌کنند،‌یا نسبت به آنان بد رفتاری می‌شود، باید توجه داشته باشیم که این نوع برخورد با آن‌ها سابقه‌ی بدی در اذهانشان باقی می‌گذارد.  
7ـ‌ استفاده از تخصص‌های گوناگون رای رفع مشکلات روزمره‌ی مساجد و تقلیل هزینه‌‌های آن می‌توان از افرادی که در شغل‌های گوناگون مهارت دارند، استفاده کرد و در مواقع لزوم از آن‌ها کمک گرفت.  به کار گیری این تخصص‌ها هم در زمینه‌ی امور فنی و حرفه‌ای و اقتصادی و هم در امور فرهنگی و غیر مادی خواهد بود.  البته در این جا منظور این نیست که همه‌ی این کارها رایگان انجام گیرد، بلکه هدف این است که در حد توان در کم کردن مخارج مسجد تلاش شود.  
د) سایر عوامل در این زمینه می‌توان به عوامل دیگری اشاره کرد که انتخاب عنوان و دسته ‌بندی آن‌ها چندان ضروری به نظر نمی‌رسد، این موارد را می‌توان به شکل زیر بیان کرد: 
1ـ ترجمه و توضیح دعا‌ها و اذکار بسیار اتفاق می افتد که جوانان و نوجوانانی که تجربه‌ی لازم ندارند، از عظمت و فلسفه‌ی قرائت ادعیه و زیارات می‌پرسند، سؤالات این است که چرا یک سری عبارات را به زبان عربی می‌خوانیم، در حالی که نمی‌دانیم که مخاطب ما کیست، یا اگر اجمالاً می‌دانیم مخاطبمان خداوند است، نمی‌دانیم که به او چه می‌گوییم، ‌یا چه چیزی از او درخواست می‌کنیم، لذا برای رفع این شبهه و ابهام حتی المقدور به همراه دعاها، ترجمه‌ی آن‌ها را نیز به زبان روان و خالی از هر گونه پیچیدگی بیان کنیم، تا ارتباط بین خواننده‌ی دعا و مخاطب او،‌ یعنی خداوند را محکم‌تر کنیم.  
2ـ‌ آشنا کردن جوانان به فلسفه‌ی اعمال عبادی آنچه باعث شده است که خداوند تبارک و تعالی از زبان پیامبر گرامی ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و ائمه هدی ـ علیهم السّلام ـ برگزاری نماز‌ها را به جماعت توصیه می‌فرماید، بسیار والاست، ‌چرا که جماعت یکی از مظاهر عظمت مسلمین و اتحاد و یگانگی آن‌هاست، اما این فلسفه‌ی جماعت‌ها عمدتاً در میان مردم غریب و نا‌آشناست، چه بسا آشنایی جوانان با این مفاهیم عظیم و درک فیض معنوی آن علاقه‌مندی مضاعف در آن‌ها ایجاد کند.  
3ـ اخلاق و رفتار نمازگزاران متأسفانه برخورد بعضی از نمازگزاران با نوجوانان در مسجد به گونه‌ای است که آن‌ها را از هر چه مسجد و مسجدی است، ‌متنفر می‌سازد، چرا که طریقه‌ی برخورد با آن‌ها را نمی‌دانند و همیشه با خشونت و عصبانیت قصد تنظیم برنامه‌ی مساجد و برقراری انضباط را دارند، در حالی که مطمئناً شیوه‌های دیگری از قبیل مسئولیت دادن و ایجاد شخصیت، بزرگ منشی و مراعات شخصیت آنان، می‌تواند در جذب ایشان به مساجد بسیار مؤثر باشد.  
4ـ جذب از طریق دوستان بسیاری از نمازگزاران که در سنین جوانی و نوجوانی قرار دارند می‌توانند مبلّغ عملی مسجد و نماز جماعت باشند و با بیان لذایذ معنوی، همسالان خود را به این امر ترغیب و تشویق کنند، چرا که جوانان در موقع ورود به مسجد اعمال خویش را ارزیابی می‌کنند و با دیدن همتایان خود در مسجد در تصمیم خود مصمم‌تر می‌شوند.  
5ـ انعکاس فعالیت‌ها فعالیت‌های مسجد باید در بین مردم منعکس شود تا از آن مطلع شوند، این اطلاع و آگاهی از فعالیت‌های گوناگون باعث تشویق و دلگرمی مردم می‌شود و سامان و نظم امور مسجد را نمایان می‌سازد.  
6ـ رفع مشکلات اگر مردم به ویژه جوانان و نوجوانان بدانند که بعضی از مشکلاتشان در مسجد رفع می‌شود، طبیعتاً به مسجد روی می‌آورند، ‌مثلاً اگر کلاس‌های رفع اشکال و تدریس خصوصی به شکل آسان در مسجد تشکیل شود با توجه به وضع مالی بعضی از افراد به شکل مثبتی جلوه می‌کند.  
7ـ خادم مسئله‌ی خادم از جمله مشکلات عمده‌ی‌ مساجد است، همانطور که می‌دانیم اکثر خدّام مساجد از افراد کهنسال و باز نشسته هستند، ‌لذا این گونه اشخاص روحیه‌ی برخورد با تمام طبقات اجتماع را ندارند و از آنجا که خستگی روحی و پیری در اعصاب و روان انسان تأثیر می‌گذارد، شایستگی لازم را برای اداره‌ی مساجد ندارند و باعث گریز جوانان و نوجوانان از مسجد می‌شوند؛ پس باید خادمان مسجد از افراد جوان‌تر باشند تا اشکالات یاد شده پیش نیاید.  لازمه‌ی جذب این افراد نیز تأمین مسائل اقتصادی و امنیتی آن‌ها است، چرا که آنان باید زندگی معمولی خود را بگذارنند و در برخورد با افراد نامنظم و بی‌‌تربیت و گاهی هم زورگو تأمین جانی و مالی داشته باشند و با خیال آسوده به ادای وظایف خود بپردازند

نتیجه‌گیری

    ارزیابی عملکردهای دستگاه های مسئول مربوط با مساجد جهت جذب جوانان به مسجد و نماز جماعت   جزء برنامه های   مهم و ضروری ارگانهای  اجرایی می باشد .  با توجه به این مهم در این پژوهش به  بررسی کامل  نقش  مساجد در پیشرفت  مساله مهم ارزیابی عملکرد پرداخته  شده است.  همچنین به بررسی چگونگی  تاثیر گذاری بر جوانان از طریق برنامه های مساجد،جذب آنان با توجه به استعدادها و علایق  برای موفقیت و استقبال بیشتر راهکارهایی بیان شد ه است .  همچنین  راهکارهایی در این زمینه نیز مطرح شد که امیدوارم توانسته باشم گامی موثر در این راه بردارم. 

منابع

1- رازی، ابوالفتوح: تفسیر، لقیم و حواشی مهدی الهی قمشه‌ای، انتشارات علمی، تهران 1325، ج 1، ص 311.
2- نهج البلاغه: خطبه قاصعه، ص 293. 
3- طبرسی، الفضل، مجمع‌البیان فی‌تفسیر القرآن، انتشارات اسلامیه تهران، 1390هـ .  ق، ص 204.
4- طباطبائی، سید محمد حسین: المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، نشر فرهنگی رجاء، تهران ج 3، ص 582.
5- مبیدی، رشید الّدین، کشف الاسرار و عدّه الابرار، به انضمام علی اصغر حکمت، تهران، 1339، ج 1، ص 256.
6- علی رضایی ـ جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، ص 231

نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد