زهره بیدگلی
حسین ملک پوریان بیدگلی
مقدمه
قرآن کتابی است برای تدبر و انقلابی است در تفکر قرآن کتاب بینش است و کتیبه آفرینش. پیامش پاینده وپویاست وکلامش پایدارو پایا. قرآن قاموس دلالت دراقیانوس ضلالت.پیوسته دردل شبهای تاربرفرازمناره نار نور میافروزد وگمشدگان گرداب سرگشتگی را راه عبورمی آموزد. قرآن دریای ژرف است و دل ما تنگنای ظریف هرچه ظریف عمیقتر برداشت دقیقتر.(سیدعلی شفیعی مطهر1380، 5)
نماز در قرآن نیز از اهمیت و منزلتی خاص برخورداراست آثار و برکات این فریضه بزرگ درجای جای کتاب آسمانی با تعابیری لطیف نغز و معجز بیان شده بگونهای که تعمق در آنها شور و جذبهای وصف ناپذیر در پویندگان طریق سعادت برمیانگیزد. ندای (اقم الصلوة لذکری) (طه14) که درآن وادی مقدس از مبدا فیض و رحمت برآمد و کلیم خود را به التزام آن رهنمون گردید، تکلم پراعجاز عیسای مسیح درگهواره که با ترنم (واوصانی بالصلوة) (مریم31) حجت قاطع پروردگار را آشکار نمود، نجوای عاشقانه (رب اجعلنی مقیم الصلوة و من ذریتی) (ابراهیم 40) که آنرا قهرمان توحید به منزله رمز آزادی وآزادگی برای همه دورانهای تاریخ به ارمغان گذاشت، سرود جاوید (الذین یقیمون الصلوة ویوتون الزکوة وهم راکعون) (مائده/55) که شکوهمندترین ودلانگیزترین صحنه بندگی بدان توصیف یافت و درعین حال نشان ولایت امام متقین را جلوهگرساخت ، مقام محمودی که رب جلیل درفرمان (ومن اللیل فتهجد به نافلة لک عسی ان یبعثک ربک مقاما محمودا) (اسرا79) نیل به آنرا به خاتم پیامبران و فخر بندگانش وعده فرمود، ذکر(ان صلاتی ونسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین) (انعام162) که مومنان پاکدامنش رابه زمره دائمی آن مفتخر فرمود تا مدارج اخلاص را با کوثر طهارت (واقم الصلوة ان الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر) (عنکبوت45) به شایستگی طی کنند و پرواز در ساحت ملکوتی(قد افلح المومنون) (مومنون1) را با دو بال (الذین هم فی صلاتهم خاشعون) (مومنون2) (والذین هم علی صلواتهم یحافظون) (مومنون9) عینیت بخشید و...نمونه هایی گویا از این حقیقت هستند، و نیز در پهنه اجتماع که موحدانش را با بانگ (وارکعو مع الراکعین)(بقره43) به همگرایی وهمبستگی فراخواند و با سروش(اذا نودی للصلوة من یوم الجمعة فاسعواالی ذکرالله) (جمعه9) صفوفشان رامتحد و فشرده ساخت و با صلای (واستعینوا بالصبر و الصلوة) (بقره45) عزم وقلبشان را استحکام بخشید و...همه جلوههای زیبا و پر رمز و رازی است که خداوند رحمان کتاب هدایتش را ازآن آکنده ساخت. و از آنجاییکه دربسیاری از آیات قرآنکریم بدون ذکر لفظ(صلوة) مطرح گردیده وآن آیات دارای نکات ارزندهای در این باره است برای بهرهگیری بیشتر از آنها کوشیدیم تا با لفظ اصول وسبک وسیاق این مجموعه از معارف و روشنگریهای آن آیات نیز بی¬نصیب نباشیم(پهلوان1379، 8) و چون دوران کودکی و نوجوانی، دورانی حساس در شکلگیری عواطف، عقاید وتفکرات آدمی است و ورود به اجتماع از این دوران شروع می¬شود. نوجوان ترجیح می¬دهند با تعلق پیداکردن به اجتماع از خانه و خانواده دور شده و حس استقلالطلبی خود را ارضا نماید آنها میخواهند تصورات و تخیلات خود را در محیطی خارج از خانه جامعه عمل بپوشانند سعی می¬کنند بتوانند جامعه را تغییر داده و اصلاح کنند. جدا شدن از خانواده و پیوستن به گروه یکی از خصوصیات بارز آنهاست و این جدا شدن قطعی و کاملا مستقل نیست، بلکه نوجوان میخواهد آزادی عمل در کارها و رفتار و کردار خود داشته باشد اگر در این زمان تاثیرات والدین و تربیت مذهبی آنان در خانواده قوی بوده و دچار تزلزل نشده باشد و همگام با قرآن پابه پای فرزندان نماز را آویزه جان وروح عزیزانشان کرده باشند در هر شرایط و محیطی نقش عوامل بیگانه و نفوذی درآنها کمرنگ شده و یا جلوه¬ای اساسی نخواهد داشت آنچه مسلم است آمیختگی زندگی انسان با معنویت راه و روشی جدای ازآلودگیهای تربیتی بیگانگان و دخالت تهاجم فرهنگی به زندگی میبخشد که جز در سایه نماز وحضور در مساجد امکانپذیر نخواهد بود در این مقاله نقش نهادهای فرهنگی و اجتماعی در جذب جوانان به نماز و مسجد تا حدودی با استفاده ازآیات قرآنی و احادیث اهلبیت، با استفاده ازروش کتابخانهای و از مجلات مختلف و کتب گوناگون بررسی شده است.
واژگان کلیدی: نماز، مدرسه، روایات، امام، خدا، کودک و نوجوان، خانواده، پدر و مادر.
اهمیت نماز
زمانی که آدمی به ندای(الست بربکم)حق لبیک گفت(اعراف/172)لاجرم جام بلا را سرکشید و سرمست از عنایت الهی در وادی عشق قدم نهاد و آن دلبرپرده نشین کیمیای مهر را در دل آدم نهاد و به گوهرعشق او را انسان نمود. هنگامه هجران آدم از آنجا آغاز شد که رقیب رجیم با وسوسه او را از نعمت قرب محروم کرد و ابوالبشر در خراب آباد هجر از درد فراق نالید و.. تا اینکه پیک رأفتی از محبوب بر او بال رحمت فکند و نیایش را به او آموخت تا با آن دل را از این غربت خاکی به ملکوت گره زند و افلاکی شود و آدم با نیایش فرصت وصل و لیاقت قرب یافت و با پرستش ازغربت به قرب رسید پرستش همان آوایی استکه به جسم جان می بخشد و دل واندیشه را از موهومات حیوانی پاکیزه میسازد که بهترین صورت آن در قالب نماز و در مسجد شکل میگیرد. نماز اقیانوس بیکران استکه گوهرهای ثمین بندگی را میتوان درآن یافت. نماز اوج بندگی وفلاح انسان وبهترین راه هم سخن شدن با محبوب است. نماز سر سعادت فرد و اجتماع و کلید گنجینه آرامش است. نماز بهترین حدیث شیدایی است و تنها زمانی حلاوت آنرا می¬توان با تمام وجود احساس کرد که اهل سعادت آباد دلدادگی و از ساکنان سرزمین وصل و اهل محله رکوع و ساکن قصر سجود و با ملیت بندگی باشی و با لهجه خشوع سخن بگویی(سید میرزایی1382، 12). نماز قلعه محکمی است(امام علی ع) که ایمان را از جور غیر محفوظ می¬دارد و بر وجود باران رحمت فرو می¬فرستد و اهل نماز آن دلهای سودایی و بیقراری هستند که جز به نماز آرام نمی¬گیرند، همانانی که سرمست از صهبای نیاز ترانه یاد می¬سرایند و آسمانی ترین نیایش خویش را نثار حضرت دوست می¬کنند و همه¬ی ناچیزی خود را با سجده¬ای تقدیم آن کمال مطلق می¬نمایند. نماز مملکتی است به وسعت دلهای دریایی و پهناور چون اندیشه های آسمانی با آب و هوایی همیشه بهار که ترنم دلباختگی روحی دلنواز به آن می¬بخشد(سید میرزایی 1382، 13)نمازبزرگترین نیازانسان است نیازی ماورای نیازهای مادی وحیوانی، پاسخی به فطرت بینهایت جوی نوجوان او که همواره در جستجوی یک من برتر متعالی¬تر، دست طلب به هرسو و هرکس می¬گشاید ناشاید گمشده خویش را بیابد چراکه کاملترین پاسخ به مهمترین و مبرمترین نیاز است. نیاز از خود سفرکردن و به او رسیدن، حرکت از صفر به بینهایت، از خاک تا خدا،سر بر سجده و دل در آسمان. و انسان سر گشته و بی¬تاب و عاشق در راه دشوار طلب چه بیراهه رفته و چقدر در راه مانده و نرسیده(عطاری1380، 17) و نماز خواستنی است. از سر عجزو نیاز که (اهدنا الصراط المستقیم، صراط الذین انعمت علیهم غیرالمغضوب علیهم ولاالضالین) (حمد/ 6) و این خواستنی مداوم و شبانه روزی عارفان نیازمند است، اما دامها گسترده است و انسان در محاصره شیطان، نفس هرلحظه در خطر ظلمت و گمراهی است که (ان الانسان لفی خسر)(والعصر/3) و (الرحمن، علم القرآن، خلق الانسان، علمه البیان) (الرحمن/1تا4) خدای رحمان قرآن را تعلیم داد، انسان را بیافرید، به او گفتن را آموخت. نماز پرچم عبادات و زیباترین فرم نیایش هر زمان همچون آب و هوا برای حیات انسانی لازم است. به تعبیر دکارت: در وجود انسان هیچ نشانهای از جانب خداوند گویاتر از نامتناهی طلبی نهاده نشده است.(معاونت فرهنگی-هنری1370 ،100) بدیهی است که اساس وآموزش نماز از خانواده شروع میشود و به مدرسه و اجتماع گسترش مییابد گرچه هنر و ابتکار اولیای تربیتی در هر محیط ایجادانگیزه و عادت به نماز و مسجد با استفاده از روشها و شیوههای غیرمستقیم وپرورش عادات ومهارتهای مذهبی درگرایش کودکان ونوجوانان به نماز بعد از شناختشان میباشد(حدادعادل1383، 33) و تشکیل خانواده آثار مفید فردی و اجتماعی بهدنبال داشته است (حیدری1386، 8 ) اما بررسیهای علمی نشان میدهند که دوران کودکی نسبت به دورههای دیگر زندگی نقش زیربنایی دارد(سادات1378، 18) و اساس گرایش به نماز و مسجد نخست در خانواده، آنگاه مدرسه وسپس در اجتماع است (قائمی1370، 425) ولی حقیقت آنست که درمعرفی نماز کوتاهی شده و در نتیجه، نماز هنوز جایگاه خود را نه تنها در خانواده حتی درنظام اسلامی ما به دست نیاورده (قرائتی1374، 11)درروایت است پیامبر(ص) روزی با گروهی ازکودکان روبرو شدند و فرمودند: وای براحوال فرزندان آخرالزمان از دست پدرانشان. ازحضرت سوال کردند یا رسول الله از دست پدران مشرکشان؟ فرمودند: نه ازدست پدران مومن و مسلمانشان. زیرا چیزی از واجبات و فرائض را به فرزندانشان نمیآموزند و اگر فرزند شخصا برای یادگرفتن احکام اقدام کرد او را از اینکار باز میدارند و به بهره بسیار اندکی از دنیا برای آنها راضی میشوند، من از آنها بیزارم و آنها نیز از من بیزارند (مهرمحمدی1385، 35) در عین حال برخی عقیده دارند خانواده بر دو گونه است خانواده شناس نامه¬ای و خانواده معنوی و اعتقادی، به عبارت روشنترکسیکه پدر شناسنامه¬ای فرد محسوب می¬شود لزوما پدر معنوی و اعتقادی او نیست کما اینکه در قصه حضرت نوح(ع) و فرزندش در قرآن آمده: وقتی حضرت نوح دید که فرزندش در حال غرق شدن است احساس پدریاش تحریک شد اما خداوند فرمود: او دیگر فرزند تو نیست، او از نوع دیگر است لذا ما دو نوع رابطه پدری وپسری داریم: رابطه شناسنامه ای، زیستی و طبیعی و دیگری رابطه معنوی و اعتقادی رسولخدا(ص) می¬فرماید: (من وعلی(ع)پدراین امت هستیم).(بحار16/95) در زیارت عاشورا می¬خوانیم: السلام علیک یا اباعبدالله ،یعنی سلام برتو ای امامی که همه کسانی که بندگی خدا را می کنند فرزند تو هستند(ملکی1382، 11)پس لازمست تاثیری که خانواده از قبل از تولد و حتی در ابتدای تولد کودک بعد از شناخت او می¬تواند در گرایش به نماز و مسجد داشته باشد همچنین عوامل موثر دیگر نیز بررسی شود:
تاثیر نماز بر اولاد قبل از تولد: در سوره آل عمران هنگامی که زکریا سخن به میان میآید و بیان میشود که چگونه زکریا از خداوند درخواست ذریه طیبه کرد، بشارت تولد یحیی درحالی به زکریا داده شدکه او ایستاده در محراب به گزاردن نماز مشغول است: ... در آنجا زکریا پروردگارش را خواند و گفت، ای پروردگار من از نزد خودت فرزندی پاکیزه به من عطا فرما، براستی که تو شنوای دعاهایی. پس در حالی که ایستاده بود و در محراب نماز و نیایش میکرد فرشتگان او را ندا دادند که خداوند تو را به یحیی مژده میدهد فرزندی که فیض خدا را باور دارد و مهمتر و خویشتنداری بیرغبت به زنان وپیامبری از شایستهکاران است. (آل عمران 37تا40) سپس فرمود: ای مریم برای پروردگارت قنوت بخوان و سجده کن و با رکوع کنندگان رکوع بجای آور(آل عمران/43) و به زکریا در آن حالیکه از محراب (عبادت) بر قومش بیرون آمد و به آنان اشاره کرد همه صبح و شام به تسبیح او و نماز قیام کنید (مریم/11) پس چون برای مریم نه پدری ناصالح بود و نه مادری بدکار(مریم/28) به عیسی درهمان سن کودکی مقام نبوت بخشید(مریم/12) و او در حق پدر و مادر خود بسیار نیکی کرد و هرگز به احدی ستم نکرد(مریم/14) و فرمود: خداوند مرا به نیکویی با پدر و مادر توصیه نموده و مرا ستمکار و شقی نگردانید (مریم/32) همچنین قرآن ضمن ستایش از اسماعیل میگوید: افراد خانوادهاش را به نماز فرمان میداد و نزد پروردگارش مورد خشنودی بود(مریم/54و55) در مورد تولد فاطمه زهرا نیز نماز بهترین نوع شکرگذاری مطرح شده است(عزیزی، 1376) تاثیر والدین تا آنجایی است که حضرت نوح بعد از دعوت قومش به خدا در مورد آنان چنین میفرماید: (اگر تو از آنها هر که را باقی گذاری بندگان پاک و با ایمانت را گمراه میکنند و فرزندی هم جز بدکار و کافر جز از آنان به ظهور نمیرسد)(نوح/27) پس بار الها مرا و پدر و مادر من و هر که با ایمان به خانه من داخل شود و همه مردان و زنان باایمان عالم را ببخش و بیامرز و ستمکاران را جز بر هلاک و عذابشان میفزای(نوح/28)و پس همانند حضرت ابراهیم(ع)که فرمود:(پروردگارا من برخی فرزندانم را در سرزمینی بیآب و علف، در جوار بیتالحرام تو، سکنا دادهام، تا نماز را به پا دارند، پس دلهای مردمی را به آنان مهربان کن و از فرآوردهها روزیشان ببخش باشد سپاس بگزارند) (ابراهیم/37) و از آنجاییکه به طور صریح هر فرد مسئول نماز خود و اهلش میباشد، خطاب به پیغمبر اکرم(ص) است که: (ای پیامبرخاندان خودت را به نماز امر کن و خودت هم بر نماز صابر باش) (واعظی نژاد1374، 252) و حتی حضرت ابراهیم(ع) علاوه بر این که برای خاندانش این چنین دعا میکند: (پروردگارا من و ذریهام را از به¬پادارندگان نماز قرار بده)(ابراهیم/40)تنها به دعا کردن قناعت نکرد حتی برای این آرزو قیام و هجرت کرده، آوارگیهایی را به جان خریده تا نماز را برپا دارد (.قرائتی 1377، 23) این تکلیف اختصاص به پیامبر ندارد همه به این امر موظف هستند (واعظی نژاد1374، 252)
ندای نماز از زایشگاه تا قبرستان: آموزش نماز به طور غیرمستقیم از بدو تولد مورد تاکید قرار گرفته، بهطوری که پیامبر(ص) میفرماید: (هرکس که خداوند به او فرزندی داده در گوش راستش اذان و درگوش چپش اقامه بگوید که عصمت و نگهداری از شیطان رجیم است) (عزیزی1379ج1، 379) علاوه براینکه هنگام تولد نوزاد اذان گفتن در گوش او سفارش شده، در قبرستان هنگام دفن او هم نماز واجب شده است و هیچ عبادتی از لحظه تولد تا لحظه دفن این چنین ملازم انسان نیست(قرائتی 1374، 57) از طرفی کودکان بطور فطری ستایشگر ارزشها هستند. باید طریقه ستایشگری را به آنها آموخت و آنها را در جهت عشق ورزیدن به خدا با شیوهای خاص به نماز سوق داد(خزایی1384، 15) پس باید درک فرزندان را نسبت به نماز و مسجد شناخت و بعد برای آموزش وگرایش آنها اقدام کرد.
دورههای درک مفاهیم مذهبی درکودکان ونوجوانان
دوره اول (تولدتا4سالگی): کودک کاملا وابسته به مادر است تقلید در ماه چهارم ولادت به طور ضعیف آغاز میشود و در پایان شدیدا قوت میگیرد کودک از مادر و بعد پدر خود تقلید میکند به اعمال عبادی مادر، به خم و راست شدن اوحین نماز حساس است. مانند او لب بجنباند و ذکر بگوید و این فرصت مقدماتی برای دعوت به مسجد و نماز است.(قائمی1375، 10)
دوره دوم(4-7سالگی): شامل پیش دبستانی و دو سال اول دبستان میباشند تفکر کودکان در این دوره بر اساس خودمحوری وتک کانونی استوار است بدین معنا که داوریهای کودک صرفا از نظرخود او صورت میگیرد او نمیتواند از چشم بقیه به قضیه بنگرد و یا یک جنبه از یک حادثه (نه جنبه مهم) را جدا میکند. همچنین بسیاری از واژههای مذهبی را بکار میبرند اما معنی آن را در نمییابند(باهنر1371، 62)
در دوره کودکی سوم(7-9سالگی): کودک درکش از اندیشههای مذهبی کمتر رنگ خیال داشته و بههمان معنای تحتالفظی معنامی کند عشق به خداوند در آنها قوی میشود آنها تدریجا دریافتهاند که درعین محبت، حسابرسی کیفر هم دارد روایات والدین را به درخواست اقامه نماز در این سنین دعوت می کنند(قائمی 1375، 63)
دوره چهارم(9-12سالگی): این دوره تحول تفکر درباره خدا را میتوان عبور از تصویر فوقانسانی بهفوق طبیعی دانست. ارتباط او با خدا با نوعی ترس در برابر گناهانی که انجام داده، همراه است. مساجد به نظر آنان مفاهیم کودکانه خود را از دست داده به عنوان مکان عبادتی که بزرگسالان برای شناخت بیشتر خدا و پیامبر و دستورات دینی به آنجا میروند تبدیل میشود این مکانهای مقدس کودکان را جهت نیکوتر شدن مدد مینمایند (باهنر 1371،62) اگر درباره نماز و مسجد با کودک بحث شود میتواند آنرا دریابد و باور کند یا اگر از پاداش و کیفر خداوند برای او گفته شود بهخاطر وصول به بهشت و دوری از عقابهای احتمالی خداوند حاضر است نماز بخواند شور مذهبی با جنبه الگویی در کودک پدید میآید و این شور در سنین بلوغ میتواند با شعور درآمیزد و پایه برای تمام عمر او باشد (قائمی1375، 66) مذهب نقش سازنده و مهمی درگرایش کودکان ونوجوانان به نماز و مسجد دارد به گفته یکی ازصاحبنظران بسیاری از بالغان بر اثر پذیرش مذهب انقلابی در زندگی عاطفی آنان ایجاد گردیده و عشق بخود را تبدیل به عشق بخدا و مقدسات کردند (قائمی1370، 425) میبینیم علاقه به مذهب در4-7 سال نمایان میشود و دنیای کودک پر از احترام به خدا و نیایش اوست. او دوست دارد نماز بخواند روزه بگیرد که این خود پلی است بهدنیای نماز کودک، او در 6-8 سالگی با خدا حرف میزنند توقع بهشت دارد (قائمی،1377، 101) امامصادق(ع) معتقد است پاداش اعمال به میزان خرد و عقل افراد است (ان الثواب علی قدر العقل)(کافی 1/11) در قرآن نیز به این موضوع اینگونه اشاره شده: (انا معاشر الانبیاء امرنا ان نکلم الناس علی قدرعقولهم)(کافی1/23) ما گروه پیامبران دستور یافتهایم که با مردم به مقدار و میزان عقلشان سخن بگوییم پس باید(به فرموده رسول خدا(ص): فبقدر عقله تکون عبادته لربه) (مستدرک 11/207) کودک همانقدر که عقل و خرد دارد به همان اندازه عبادت و پرستش او برای خدا تحقق خواهد یافت به قول ملای رومی:
آنچه میگویم بهقدرفهم توست مردم اندر حسرت فهم درست
ازطرفی در آموزش نماز به کودکان در ابتدا به شیوهای گام به گام در روایات اشاره شده است:
نماز و شیوه آموزش گامبهگام: علاوه بر اینکه حضرت علی(ع) میفرماید: (نماز را به فرزندانتان بیاموزید) (نعیمی1375، 64) و لقمان نیز به فرزندش سفارش میکرد: (که پسرم نماز را به پادار و امر به معروف و نهی از منکر کن و در برابر مصائبی که بر تو می¬رسد با استقامت و شکیباباش که این از کارهای مهم و اساسی است)(لقمان/17) و در جایی دیگر فرازی از کلام پر اعجاز عیسی(ع) در بدو تولدش از زبان نوزادی بازگو شده که: (مرا هرجا که باشم مبارک گردانید و مرا مادام که زنده باشم به نماز و زکات سفارش فرموده است) (مریم/31) و این همان سخنانی که حجت حق و قدرت پروردگارش را آشکار نمود و برای همیشه تاریخ به ارمغان گذارد(پهلوان1379، 20) در روایات آموزش تدریجی نماز را چنین دستور میدهد امام صادق(ع) میفرماید: (هنگامیکه کودک به سن 3 سالگی رسید او را وادار کنید، که7 مرتبه بگوید: لاالهالاالله و همین که 3سال، 7ماه، 20روز شد 7مرتبه محمد رسول الله بگوید سپس او را آزاد بگذارید همینکه 4 سال تمام شد صلوات آموزش داده شود) (قرائتی1374، 67) که صلوات موجب کمال نماز و زینت آن است (خمسهای قزوینی1385، 18). در 5سالگی که او قدرت تشخیص دست راست وچپ رایافت، او را رو به قبله قرار داده و سجده بیاموز. در پایان سال6، نماز و رکوع، سجود را آموزش بده. در پایان سال7 شستن دست و صورت را به او بیاموز و به او بگویی که نماز بخواند و در پایان سال 9 نماز را جدی گرفته و وضو یادش دهید (قرائتی1374، 67) چرا که به فرموده امام باقر(ع): (نماز بدون وضو نماز نیست) (وسایل، ج1، ص256) و از نتایج این عمل آن است که: هنگامیکه کودک وضو میگیرد خداوند پدر و مادرش را میآمرزد (امام صادق(ع) عزیزی1379، ج2، 111) همچنین در روایات اسلامی آمده هرگاه معلم به کودکی بگوید که بگو بسمالله الرحمن الرحیم و کودک بگوید، خداوند یک فرمان رهایی از دوزخ برای کودک و یکی برای والدین او و یکی برای معلم وی می نویسد (دیلمی1387) ما نیز با آموزشی از گام به گام فرزندانمان را به نماز متوجه سازیم. اما برای دعوت به نماز پدر و مادر باید دارای ویژگیهای زیر باشند.
شرایط پدر و مادر و یا مربی برای دعوت کودک به نماز و مسجد:
الف)آگاهی و شناخت: آگاهی از رمز و راز مذهب و شرایط روانی، توان درک، دلبستگیها و اندیشه کودک، استعدادهای بالقوه نوجوان، آگاهی از وظایف او نسبت به خود و خدا، آگاهی ازشرایط جامعه کودک، آگاهی از روش پرورش و جلب کودک به آموزههای دینی(افروز1371، 15) با این شناخت میتوان همواره خانواده خود را به نماز و زکات دعوت کند و همواره مورد رضایت پروردگارش قرارگیرد(مریم/55)
ب)ایمان و باور داشت: والدین و مربی باید خود به آنچه میگوید ایمان داشته باشد(افروز1371، 15)(یستمعون القول فیتبعون احسنه) حرفها را بشنوید و از بهترینشان پیروی کنید. البته به شرط اینکه با مطالعه و حقجویی قدرت تشخیص بهترین را از بهتر بیابید تا چه رسد به تشخیص خوب از بد.(سلیمانی 1377، 7)
ج)کردار نه گفتار: درروایت است: مردم را نه از طریق زبان بلکه از طریق عمل کردن به دین دعوت کنیدوالدین ومربی بایدبیش ازآنچه سخن بگوید عمل کند(افروز1371، 15)یکی از این دروس عملی این چنین در قرآن آمده است: (ای مومنان چون برای نماز (روزجمعه) بانگ(اذان) در داده شود، به سوی ذکر خدا بشتابید و خرید و فروش را رها کنید اگر بدانید این برایتان بهتر است سپس چون نمازگزارده شود در زمین پراکنده شوید و به راه خود بروید، از بخشش الهی بجویید و خدای را بسیار یاد کنید باشد که رستگار شوید و غافلان چون داد و ستدی یا سرگرمیای ببینند بسوی آن بشتابند و تو را ایستاده رها کنند بگو آنچه نزد خداست از سرگرمی و داد و ستد بهتر است و خداوند بهترین روزی دهندگان است (جمعه/9و11) و بلکه ارزش و قیمت انسان بهشت است و انسان غیر از بهشت خود را به هر چه بفروشد ضرر کرده است و بد تجارتی است که انسان دنیا را بهای خود قرار دهد (احزاب/4) چرا که بهترین کارها عملی است که انسان خود را علیرغم خواسته دل بر آن وادار کند (امامعلی(ع)، قصار الجمل، ج2ص74) آنها باید هنگام نماز همه کارهای خود را کنار نهند و با شنیدن اذان آماده نماز شوند (افروز1371، 15) قرآن از کسانیکه هنگام اذان کار و کسب را رها میکنند ستایش کرده است.(نور/37) در مجمع ذیل آیه فوق از امام حسین(ع) و امام باقر(ع) این روایت نقل شده است: این رجال مردمی هستند که وقتی هنگام نماز میرسد، تجارت را رها کرده و بسوی نماز روانه میشوند و اینان اجرشان عظیمتر است از کسانیکه اصلا تجارت نمیکنند این آموزش عملی دین به فرزندان خواهد بود و هیچگاه از فکرشان بیرون نخواهد رفت.(افروز1371، 15)
د) اخلاق خوش و انس گرفتن با او: از دیگر شرایط نفوذ در روح کودک ونوجوان خوگرفتن با او در پیش گرفتن رفتارهای جذاب (در آغوش گرفتن، کنار بسترش نشستن، با او حرف زدن، به حرفهایش گوش کردن، برای جلب توجه او و نفوذ در قلب وجودش) لازم است (افروز 1371، 15) نمازگزار باید با مردم با زبان خوش سخن بگوید (مریم/32) هنگام بیدار کردن او برای نماز محبت در دلبستگیش به نماز بسیار تاثیرگذار است چرا که پایدارترین یادگیری غیرمستقیم یامشاهده ای است و یادگیرنده براساس انگیزه خودآگاهانه و بدون جبر و فشار همه حواس خود را متوجه رفتار مورد نظر میکند(افروز1371، 15) به فرموده پیامبر(ص):محبوبترین و نزدیکترین افراد به من در روز رستاخیز، کسی است که خلقش نیکوتر و تواضعش بیش از دیگران باشد (معجم بحارالانوار،ماده وضع)والدین باید از این خصوصیات برای گرایش فرزندان به مساجد و نماز استفاده کند چرا که فرزندان باکسی همانندسازی میکنند که با آنها پیوند عاطفی برقرار کرده و هرقدر پیوند بین آنها و الگو بیشتر باشد صفات بیشتری از آنها را در درون خود نهادینه میکند به گفته موریس دبس: (کنجکاوی کودک رنگی از یگانگی عاطفی که آن عبارت از گونهای احساس یگانگی نموداری با فعالیتهای دیگران است همدلی واکنش اثرپذیرانه و احساس یگانگی واکنشهای حرکتی است (دبس1353، 74)
اولیای تربیتی باید قبل از درخواست تکلیف موارد زیر را در کودک و نوجوان بررسی کنند:
شرایط کودک در هنگام درخواست از او برای رفتن به مساجد و نماز:
الف) آمادگی و سلامت جسمی: نداشتن خوابآلودگی، خستگی مفرط، بیماری...، (قائمی 1375 ،29) اگرچه به فرموده پیامبراکرم(ص): قلم تکلیف ازکودک ودیوانه برداشته شده است، و درباره جبهه جنگ با دشمن هم (بر نابینا تکلیفی نیست و بر لنگ تکلیفی نیست و بر بیمار تکلیفی نخواهدبود) (نور/61) حتی درقرآن اشاره شده: (برای زنان مومن فرض و واجب نیست که زینت وآرایش خود را از کودک نابالغ و نرسیده بپوشانند چنانکه بقیه تکالیف اسلام نیز بر چنین کودکی لازم نیست) (نور/24) امام رضا(ع) میفرماید: (هنگامیکه پسر بچه به 9 سالگی رسید به اندازه توانش روزه میگیرد. اگر تا ظهر و پس از آن تاب آورد تا آنزمان را روزه بگیرد. پس هنگامیکه تشنگی و گرسنگی بر او چیره شد میتواند افطار کند و هنگامیکه 3 روز روزه گرفت میتواند ادامه ماه را روزه نگیرد (حیدری1386، 8) ولی برطبق آنچه در قرآن آمده است برایشان تکرار کنید که: (برنمازهای پنجگانه مواظبت کنید به ویژه نماز میانه و فروتنانه در برابر خدا به نماز بایستید) (بقره/238) منظور از توجه انسان به نماز و مواظبت وقت آنست تا چیزی او را از نماز باز ندارد و سرگرم نکند (امام صادق(ع)) و میتوان به تقلید از فرموده امام صادق(ع) که بیان داشته: (امام علی درخانه خود اتاق متوسطی برای نماز خود اختصاص داده بودند. شبها برای نماز خواندن طفل کوچکی را که نمیخوابید با خود به آن اتاق برده، نماز میخواند) (عزیزی 1379، ج2، 112) آنها را به نماز متمایل کنیم. چرا که عبادتی کاملتر استکه همراه با نشاط و برخوردار از استمرار و پیوستگی باشد عمل اندک و بادوام برتر از کارهای زیادی است که انسان از آن ملول و خسته شود و دست بکشد. خداوند در توصیف عبادت فرشتگان فرموده است: (شب و روز بدون خستگی خدا را تسبیح میگویند) (انبیا/20) چنین کسانیکه بر نماز مداومت میورزند آنها در باغهایی گرامی خواهند بود (معارج/70) نماز تکراری خجسته و نشاطآور استکه عامل پویایی و رشد انسان است و تکرار آن در شبانه روز روزنهای جدید به صبح بندگی میگشاید هر نمازی پناهگاهی در مقابل وسوسههای رقیب است (سید میرزایی1382، 19) و مساجد سنگر است.
ب) آمادگی برای سخن گفتن بهاندازهای که بتواند عبارتهای نماز را هر چند بهگونهای ناقص بگوید( قائمی1375 ،29) پس به فرموده امام علی(ع): (هرگاه کودک به حدی از رشد برسد و مقداری از قرآن را بخواند به او نماز بیاموزید (کرمیان زیارانی1380، 172) عمل میکنیم.
ج)آمادگی عاطفی: او در آنحال از پدر و مادر یا دیگران خشمگین نباشد (قائمی1375 ،29) با زبانی عاطفی به او بگوییم: تا دیروز بچهای بیش نبودی، قدرت چندانی نداشتی، مقام بزرگی نداشتی عقل کاملی نداشتی. ولی امروز شما بزرگ شدهای به حد بلوغ و تکلیف رسیدهای، بدنت قوی شده، عقلت بزرگ و کامل و مقام مخصوص و رسمی پیش خدا پیدا کردهای. نامه ویژه خدا(قرآن) و فرستاده بزرگوار او(پیامبر)به خاطر شما فرستاده شده¬اند. مواظب باش که بانافرمانی به خدااین مقام را از دست ندهی امروز لیاقت اسم نویسی در آموزشگاه نماز را پیداکردی (قدوسی 1374، 7) و چه بهتر که پروازت را از مسجد آغاز کنی و از خانه دوست رو به سمت محبوب بروی و در حلقه نمازگزاران حدیث عشق زمزمه کنی(سیدمیرزایی1382، 15) با چنین بیانی و در آرامش از او خواسته شود پس با مخاطب خویش پسندیده و با ادب سخن گوییم تا او نیز با احترام پاسخ گوید(امام علی(ع) مکارم1385، 7) و طبق کلام نبوی که میخوانیم وقتی نام فرزندتان را میبرید، او را گرامی بدارید، جای نشستن برای او باز کنید و ترشرویی نکنید (مکارم 1385، 7) همانند لقمان که به فرزندش میفرماید فرزند عزیزم! مبادا خروس از تو هشیارتر و به اوقات نماز از تو مراقبتر باشد آیا نمیبینی که بههنگام هر نماز رسیدن وقت آنرا اعلام میکند و سحرگاهان به آوای بلند ندا سر میدهد درحالیکه تو در خوابی؟ (عزیزی 1379،ج2، 186) او را برای انجام این فریضه راغب گردانیم. علاوه بر موارد ذکر شده کارکردهای خانواده آثار و نتایجی استکه کوچکترین واحد اجتماعی برای جامعه در پیدارد موارد ذیل از مهمترین کارکردهایی استکه خانواده برای دعوت فرزندان به نماز میتواند ارائه دهد.
کارکرد و روشهای دعوت کودکان ونوجوانان به مسجد در خانواده
1-تشویق و تحسین کلامی: آنان برای مشتاق شدن به کاری بیش از هرچیز به تشویق و تایید نیاز دارند زمانی که کودکی صورتش را به مهر میچسباند بجای اینکه حالتش را به سجده بزرگسالان در آورید باید همان رفتار کودکانه را تحسین کنید، این سبب میشود رفتار بارها تکرار شود و هم زمان بار شد ذهنی و حرکتی زمینه یادگیری سجده درست نیز فراهم میشود باگذشت زمان هنگامیکه کودک به نوجوانی می¬رسد به عبادت خو میگیرد او را بهعنوان کودکی نمازخوان به همه معرفی کرده و کارهای او را به اسم نماز بستایید همچنین نوجوانانی که به سن تکلیف نرسیدهاند هم تشویق و تایید کنید.
2-الگو آفرینی مناسب: نقش الگو بسیار مهم است کودکان و نوجوانان هنگامیکه میبینند الگوهایشان نسبت به موضوعی توجه بیشتری دارند نسبت به آن واکنش مثبت دارند. بهترین الگو رفتار پدر و مادر است. کارهایشان در نگاه تیزبین کودک جلوه میکند. همان زمانکه پدر و مادر فکر میکنند که اوچیزی نمیفهمند کودک درحال الگو برداری است. اسلام نیز بر مراقبت پدر و مادر در اوقات خلوت با یکدیگر تاکید ورزیده است (حیدری 1386، 9) بنا به حساسیت موضوع قرآن میفرماید: (ای زنان پیامبر هریک از شما اگر فحشای آشکاری را انجام دهد عذاب او دو چندان خواهد شد) (احزاب،آیه29). سپس پدر و مادر باید درپی پیدا کردن دوستان خوبی برای فرزند خود باشند زیرا نقش(حیدری1386، 9) مثبت و منفی دوست در انسان بر کسی پوشیده نیست میتوان مسجد را بهترین مرکز دوستیابی دانست درحدیث است: یکی از برکات مسجد و نماز پیدا کردن دوست خوب است(قرائتی1374، 77)چراکه نااهلان حق تعمیر مساجد را هم ندارند(توبه/17) تربیت دینی بمانند تربیت برای انجام عملیات خاص، ورزش معین یاکارهای هنری معین نیست که امری دشوار باشد و تحمل تمریناتش بر او ناگوار آید در انسان زمینههایی موجود است که بر اثر آن به مذهب و دستوراتش حاضر است گردن نهد (قائمی 1363، 125) و نوجوانان تا به دوره بزرگسالی منتقل نشدهاند بهترین شرایط برای پرورش حس دینی باورها و اعتقادات مذهبی را دارند (کریمی1382، 4) هنگام فراخواندن کودک به نماز و مسجد بهنکات زیر توجه شود:
ویژگی دعوت کودک و نوجوان به مسجد و نماز:
1) آمادگی محیطی: درخانه و مدرسه و مسجد محیط باید بوی عطر نماز دهد(حیدری1386، 14). ای فرزندان آدم زینتهای خود را نزد هر مسجدی برگیرید(اعراف/31) منظور این آیه پوشیدن لباسهای مناسب و تمییز و زیبا هنگام نماز است. خصوصا در نمازهای جماعات و جمعه و اعیاد و حتی پوشیدن ردا و شانه زدن موی سر و خوشبو کردن خود...(تفسیرصافی ج1 ص572)که باعث جذبه بیشتر نماز در ذهن فرزندانمان میشود.
2)آمادگی عقیدتی: پدر و مادر باید برای شکوفایی سرشت مذهبی کودکان ازخردسالی برنامه ریزی کنند و همراه با رشد او این برنامه ها نیز رشد تکاملی یابند. و در زمانیکه درآنها گرایشی ایجاد شد زمینه ایجاد برخی مستحبات را برایش فراهم سازند(حیدری1386، 14) چرا که هرگاه نماز مستحب به نمازهای واجب ضرر برساند دیگر آن نافلهها موجب قرب بخدا نخواهد شد(امام علی، الحیاه ج1، 318 )
3) میانهروی: ...و نماز را نه بلند بخوان و نه آهسته، و راهی میانه برگزین (اسرا/110) یکی از سفارشهای اسلام میانه روی در عبادت است (حیدری1386، 14) امام رضا(ع) عبادت واقعی را نه زیادهروی نماز و روزه، که تفکر در کار خداوند متعال و اسرار جهان آفرینش میدانند (بحارالانوار ج 68). بهویژه در مورد کودک و نوجوان به مسجد و نماز و دیگراعمال عبادی برای او نباید خسته کننده شود. و باید از سرزنش و مقایسه آنان با دیگر کودکان و نوجوانان در امر عبادت به ویژه نمازجلوگیری شود (حیدری1386، 14). بیعلاقگی کودکان نسبت به مکانهای مذهبی در 8 سالگی به اوج خود میرسد به طوری که از گوش دادن به دعاها و شرکت در مراسم عبادی طولانی اظهار ناراحتی میکنند بههمین سبب اگر مایلیم که کودکان زیر 10سال به مراسم و مکانهای مذهبی علاقمند شوند باید از مجبور کردن آنان به شرکت در مراسم طولانی عبادی خودداری کنیم پژوهش گلدمن نشان میدهد:که کودکان تاقبل از10سالگی نسبت به کودکان بزرگتر از مکانهایی مثل کلیسا مسجد و حسینیه کمتر لذت میبرند یکی ازعلل آن خستگیهای بدنی ناشی از نشستن یا ایستادنهای طولانی است که برای آنها رنجآور است. (مهر محمدی 1385 ، 15)
4-آسانگیری: باید با کودک به گونهای برخورد شود که احساس جبر و خستگی نکند و نباید نماز را برای او امری کسل کننده و رنجآور تبدیل کرد سختگیری حتی برای نوجوانان نیز ممکن است زیانبار باشد از اینرو باید به اندازه توانایی کودک به او تکلیف کرد (حیدری1386، 14) کودکی که به سن تکلیف نرسیده و ناتوانیهای آنها را به رخشان کشاندن، در مورد نماز سختگیری کردن و آنچه راکه انجام میدهند بهدرستی تشویق نکردن، نسبت به نماز احساسی ناخوشایند پیدا خواهند کرد(همان،8) در حدیث است: نماز بر کودک زمانی که عقلش رسید لازم است (کرمیان زیارانی1380، 172). حضرت سجاد(ع) کودکانشان را دستور میداد تا نماز مغرب و عشا را با هم بخوانند و نماز ظهر و عصر را نیز با هم بخوانند و در مورد اینکه هرنمازی را در وقت فضیلت و مخصوص خودش بخوانند برآنان سخت نمیگرفت به آن حضرت عرض شد: آنها نماز را در غیر وقت فضیلتش میخوانند فرمود: اینکار برای آنان بهتر است از اینکه بخوابند و نماز نخوانند (عزیزی 1379، ج2، 112) کاربرد خشونت و شدت عمل آخرین راه حلی استکه باید مورد استفاده قرار گیرد تجربه نشان میدهد فرزندانی از پدران خشن که تنها با خشونت و تنبیه آنها را وادار به انجام تکالیف دینی میکردهاند پس از بزرگ شدن از دین فاصله گرفته و علت جز کینه و نفرتی که نسبت به خشونت پدر در دل داشتهاند نبوده است(سادات،1378، 127) امام باقر(ع) از رسول اکرم(ص) نقل میکند: اسلام آیین محکم و استوار الهی است و دین سهل و خالی از مشقت است با مدارا در آن قدم بردارید و عبادت خدا را بربندگان خدا تحمیل نکنید و همانند سواری نباشید که مرکب خود را خسته و فرسوده میکند و در نتیجه نه راه سفر را پیموده و نه راه مرکبش سالم مانده است (نرم افزار جامع احادیث نور1383)
5-بهرهگیری از قصه و شعر در نماز: موضوع نماز و مسجد در قالب شعر و داستان موضوعی ابتکاری است که استفاده ازآن میتواند سبب کشش بیشتر کودک بسوی نماز شود (حیدری1386، 14) زیرا بیان هنری برخلاف نظمهای خشک و بیمایه با برخورداری از احساس وعواطف قوی زیبایی شناختی تکنیک و دیگر جنبههای هنری بهتر میتواند در قاب و ذهن آدمی موثر افتد و با القای حیوانی و برانگیختن عواطف منظور خود را به زیباترین شکل بیان کند و ما معتقدیم برای شناخت بیشتر هستی و آفریننده هستی تقرب به باورهای دینی وشخصیتهای بزرگ مذهبی، شعر واقعی شعر جوشیده از بستان هنر، موثرتر است(پوروهاب1380، 10) حتی باید قرآن راه آهنگها و اصوات عرب بخوانید و از آهنگهای اهل فسق گناهان کبیره بپرهیزید(رسول اکرم(ص))
6-بیان آثار نماز و مسجد: برای دلبسته ساختن نوجوانان به نماز و مسجد باید از آیات و روایاتی بهره گیرید که در اینباره وارد شده تا هرچه بیشتر به عبادت گرایش پیدا کند (حیدری1386، 14) برخی از آثار آن عبارتند از:
الف- آمرزش گناهان: نماز مقبول موجب عفو گناهان میشود پیامبر اکرم (ص) میفرماید: (نماز همچون نهر آبی است که انسان خودش را در آن شست و شو میدهد و گناهانش را میریزد چنانچه حج مقبول باعث بخشیده شدن انسان میشود نماز مقبول نیز باعث بخشش گناهان میگردد(حیدری1386، 14)خدا یا تو آنچنان رحیم و مهربانی که بدیهای ما را هم به حسنات تبدیل میکنی(فرقان/70) تو همهی گناهان را میبخشی مایوس شدن از رحمت تو گناه است(زمر/53) چراکه: پرهیزگاران، کسانی هستند که وقتی کار زشتی انجام میدهند یا به خود ستم میکنند، به یاد خدا میافتند و از گناهان خویش آمرزش می طلبند و چه کسی جز خدا گناهان را میآمرزد؟(آل عمران/129)
ب-پیشگیری از خودبینی: نمازگزاری که در نمازش در مقابل حق تعالی میایستد و اعتراف میکند که همه چیز در عالم ملک اوست و او خالق ملک هستی است و حمد را مخصوص او قرار میدهد و در مقابل او به خضوع و خشوع میافتد و سر به خاک میمالد نه تنها کسی را به غیر خداوند متعال لایق عبادت نمیداند بلکه تکبر و خودپسندی و خود محوری را نیز از دست میدهد و مییابد که من در کار نیست و هرچه هست از جانب او و در اختیار اوست (حیدری1386، 14) اما باید با تربیت صحیح او را از زیادهخواهی و تجاوز به حقوق دیگران و خودخواهی نیز پرهیز داد. خداوند انسان را خلیفه خود در روی زمین قرارداد و ضمن تکریم نوع انسان آن درجه از خودخواهی را که لازمه کرامت اوست محترم شمرده و از حیات و حق بیان حق تغذیه، حق تفکر... برای او دفاع نموده است(مکارم1385، 6) در سوره بنی اسرائیل میفرماید:(لقدکرمنا بنی آدم وحملناهم فی البروالبحر)(اسرا/70) اما خداوند نماز را واجب کرد تا انسان از تکبر و خودخواهی پاک ومنزه باشد (امام علی(ع) قدسی46، 1374) در آیاتی از قرآنکریم آمده است:... و نماز را بر پادار، که نماز از ناشایستی و زشتی کاری باز میدارد و ذکر خدا از هرکاری مهمتر است و خداوند میداند که چه میکنید(عنکبوت/45) پس از خدا بخواهیم که پروردگارا، پس از آنکه ما را هدایت کردی، دلهایمان را دستخوش انحراف مگردان(آل عمران/8)
پ-تمرکز عالی فکر: پل ژاگو روانشناس فرانسوی معتقد است تمرکز فکری عبارتست از متوجه ساختن و ثابت نگهداشتن فکر بر یک تصویر یا مجموعهای از اندیشهها و افکار. نماز موقعیتی میآفریند که ذرات پراکنده فکر آدمی حول محور یاد خدا تمرکز مییابد زیرا در نماز پیوسته اندیشه متوجه خداست ومیزان قبولی نماز آن مقداری استکه با حضور قلب همراه باشد چنانچه در نماز آدمی چشم بهمحل سجدهاش بدوزد از نگاه به اطراف خود باز میماند و اگر قبل از آغاز نماز بیندیشد که میخواهد در محضر چه بزرگی حاضر شود بر تمرکز فکرش خواهد افزود و اینها همه زمانی حاصل می¬شود که نماز نزد انسان بزرگ و عظیم تلقی شود(شرفی 1379)در اینصورت خانواده¬اش را نیز به نماز فرمان داده و در این راه استقامت خواهد نمود(طه/132)
ت- تعمق دقت: چنانچه فکر یا عملی که فرد را به خود مشغول میکند از جاذبه مناسبی برخوردار باشد به میزان کافی دقت وی را به خود معطوف خواهد کرد اگر نماز و مسجد در دید نمازگزار عملی جذاب به نظر آید، میتواند در جذب دقت او موثر واقع شود بگونهای که در حال نماز به هیچ موضوع دیگری توجه وی معطوف نشود. همانند زمانیکه تیری در پای مبارک حضرت علی(ع) رفته بود و آنرا در حال نماز بیرون آوردند. و او متوجه نشد و یا به گفته سعیدبن جبیر که میگوید: چهل سال نماز خواندم و در حال نماز کسی را که در جانب راست و یا چپم بود نشناختم.( شرفی1379)
ث- تعلق به عالم هستی: ارتباط با خدای متعال آدمی را از سرگردانی و احساس بیوزنی در عالم رها میسازد (شرفی1379) چرا که علت و فلسفه نماز اعتراف به پروردگاری خداوند است (امام رضا(ع) قدسی1374، 48) و فلسفه آفرینش انسان بندگی وعبادت و عبودیت است (ذاریات/56) نماز احساس اتکا به خالق هستی را در وجود انسان لبریز میسازد. نماز پاسخی است به نیاز امروز و انسانی که میکوشد میان خود و عالم هستی رابطهای اقناع کننده برقرارکند(شرفی1379) در اینصورت به یادخداست تا خداوند نیز به یاد او باشد و خدا را شکر کرده و به او کفر نمیورزند(بقره /152) و نماز موجب نزدیکی هر پرهیزگار به خداست(امام رضا(ع) قدسی1374، 47) و خداوند، فقط از اهل ایمان تقوا میپذیرد(مائده/27)
ج- سپر دفاعی: مسجد و نماز یکی ازموثرترین و مطمئنترین شیوههای مقابله با آسیبهای اخلاقی است. زیرا گناه به معنای شکستن حدود و حریم الهی است و از سوی دیگر چون خود را از همه ابعاد نیازمند به خداوند میبیند سعی دارد تا رابطه خویش با خدا را با ارتکاب به گناه از بین نبرد(شرفی 1380، 17) چرا که کسانی نماز را ضایع و تباه کردند که تابع خواهشهای نفس شدند(مریم/59) و زمانی که آنان را به نماز دعوت میشوند، نماز را به مسخره و بازی میگیرند(مائده/58) ولی نمیدانندکه اولین چیزی که از بنده سوال میشود نماز است پس اگر نماز مورد قبول واقع شود اعمال دیگرش هم قبول میشود و اگر نماز مردود شود اعمال دیگرش هم مردود میشود (امام صادق(ع) قدسی1374، 47) و نماز است که شیطان را روسیاه میکند (پیامبر اکرم(ص)قدسی1374، 48) همچنین شفاعت ائمه نیز به کسی نمیرسد که نماز را سبک بهشمارد(امام صادق(ع)، کامرانی1376، 20) در عین حال اگر خداوند از کسی دو رکعت نمازش را قبول کند او را عذاب نمی¬کند (امام صادق(ع)قدسی1374، 47)
چ- برپایی نماز جماعت: و نماز را بر پا دارید و زکات را بپردازید و با نمازگزاران نماز کنید (بقره/43) برگزاری نمازهای روزانه واجب به صورت جماعت یکی از برنامه هایی است که افزون برجنبه اجتماعی آن، ثواب معنوی دارد. اگر مربیان، پدران و مادران در این جماعتها شرکت کنند و در برابر شاگردان و فرزندان به نماز بایستند، الهام بخش خواهد بود (حیدری1386، 14) امامخمینی(ره) حتی در روزی که فرزند عزیزش آقا مصطفی(ره) به شهادت رسیده بود و منزل ایشان در نجف پر از جمعیتی بود که برای عرض تسلیت آمده بودند، هنگام ظهر به مسجد رفت و نمازظهر را ترک نکرد (دیلمی1383، 15) همراه بردن کودکان به مسجد هر چند در نماز جماعت شرکت نکند یا مراسم عزاداری در ماه محرم، شرکت در نماز عید فطر و جشنهای مذهبی که معمولا مورد علاقه کودکان هستند(سادات1378، 162) علاوه بر این که نشستن در مسجد به انتظار نماز، عبادت است(پیامبر(ص) کامرانی1376، 17) برای پرورش عواطف دینی آنها نیز بسیار مفید است (سادات1378، 162) کودک را باید به محیط مشوق نماز برد، این ثابت شده اگر بچه به مسجد نرود و نمازخواندن جمع را نبیند به نماز تشویق نمیشود و چون حضور در جمع مشوق انسان است(واعظی نژاد1374، 253) ارزش عبادت دسته جمعی نیز، تاثیر آن در رشد و تعالی انسان است.(عزیزی1384، 19) و بچهها بیشتر تحت تاثیر قرار میگیرند. متاسفانه کم رفتن اولیا به مساجد و مجالس مذهبی و شرکت کمتر کودکان در مجالس مذهبی، سبب میشود که اینها از ابتدا رغبت به عبادت پیدا نکنند(واعظی نژاد1374، 253) اما نماز آنگاه که با جماعت برگزار شود پیوند اجتماعی و قلبی، آگاهی از اوضاع اجتماعی و در نتیجه روح و اندیشه را تضمین میکند. (معاونت پرورشی1374، 72) چون نماز جماعت همایشی است که نتیجه آن فرار ابلیس از جامعه دلها و زیر پا نهادن نفس است و قطعنامه آن کلمه طیبه (لاالهالاالله) اگر اجتماعی به زیور آن آراسته شود به حق از نور آن گلهای ایمانش رشد میکند و درختان سرسبز یقین در آن تنومند میگردند آن جامعه شکوفه باران سعادت خواهد شد و از زمستان انحراف و انحطاط در امان خواهد ماند. (سید میرزایی1382، 34) در حالیکه اگر به دبستان، دبیرستان و بعد دانشگاه رفتهاند ولی اصلا پایشان به مساجد نرسیده است. لذا آنها قهرا از مساجد فراریاند (واعظی نژاد1374، 253) پس هنر پدر و مادر در این است که با استفاده از روشهای مختلف بتواند نماز و احکام آن را برای کودکان و نوجوانان شیرین و جذاب سازد تا رغبت آنها به دین برانگیخته شود (سادات1378، 127) و با توجه به تفاوتهای فردی به ویژه تغییرات و تصورات آنها نسبت بخدا در قالبهای خیال انسان گونه یا فوق طبیعی نباید در همان ابتدای دعوت به نماز انتظار داشت شور عارفانه¬ای در آنان ایجاد شود(خزایی 1384، 15)بلکه بخش اعظم عنایات والدین باید متوجه دوران بلوغ شود زیرا نوجوانان در این دوره راجع به اعتقادات خود حیران هستند نیاز آنان به راهنمایی به اوج خود می¬رسد چرا که ایمان به مذهب از 16سالگی اوج می¬گیرد(قائمی 1375، 47)پس لازمست آنها را در این زمینه راهنمایی کردکه: هرکس می¬خواهد بداند آیا نمازش قبول شده یا نه پس بنگرد که آیا نمازش او را از گناهان و زشتیها باز داشته یا نه؟ به هر قدر که نمازش او را از بدیها جلوگیری کرده به همان قدر نمازش پذیرفته شده است(امام صادق، بحارالانوار، ج82، 198)تحولات این رفتار دینی مشتمل بر مراحل زیر است:
تحول رفتار دینی از کودکی به بعد
1- مرحله رفتاری و تقلیدی (قبل از 5 یا 6 سالگی یا قبل از دبستان) و امام رضا(ع) معتقد است که: ارزندهترین مرحله عقل خودشناسی است و تا آن زمان کودک از اولیاء تربیتی تقلید میکند.
2- مرحله حسی ـ عاطفی(6 تا11سالگی): مرحله گرایش عاطفی نسبت به نماز است در این مرحله خضوع و خشوع والدین هنگام برپایی نماز به وسیله کودک درونی میشود (مهر محمدی1385، 13) اگر والدین به حق از این ویژگی برخوردار باشند و برطبق گفتار خداوند متعال که یکی از ویژگیهای انسان مومن را در فروتنی و خاکساری قرار داده (مائده/54) آشکار باشد چون مومنان خود را در برابر افراد با ایمان ذلیل و خوار میکنند و این فقط با نماز صورت میپذیرد که همانا شکیبایان، راستگویان، فرمانبرداران، بخشندگان و استغفارگران در سحرگاهانند (آل عمران/17) که با تقلید کودک این امور در او نیز درونی خواهد شد.
3- مرحله عقلانی و برهانی (دوران نوجوانی و تفکر انتزاعی، 11 تا 16سالگی): نوجوان نماز را بر اساس استدلال و عقلانیت میپذیرد (مهر محمدی1385 ، 13) اگر عنصر تفکر و اندیشمندی از وجود انسان رخت بربندد، دیگر نه عبادت، نه در علم و دانش، و نه در قرائت قرآن، خیر و خاصیتی وجود ندارد (علی(ع) تحفالعقول، ص201) پیامبر نیز فقط عاقلان را بندگان عابد خدا میداند (همان 201) در روایت آفرینش عقل، پروردگار متعال خطاب به عقل فرمود: (و ما اکملت الا فیمن احب) من عقل کسی را از درجهای به درجهای تکامل نمیبخشم مگر افرادی که آنها را دوست دارم. بدیهیاست خداوند افرادی را که دوست دارد که روح اطاعت و بندگی در آنان بهتر و کاملتر از دیگران وجود داشته باشد بهعبارت دیگر هر قدر تعبد و اطاعت فردی نسبت آن شخص از اعمال و رفتاری که موجب نقص عقل گردد بر کنار بوده و چراغ عقل پرفروغتر و فروزانتر خواهد بود (پهلوان 1379، 11) پس عقلی که بوسیله آن خدای رحمان بطور حقیقی پرستش شود بهشت را به آن میتوان بدست آورد (اصول کافی، ج1، کتاب العقل والجهل) از طرفی رابطه نوجوان و دین از پیچیدهترین ارتباطهاست. چون گاهی شک و دودلی بر جانش پنجه میافکند و از سوی جاذبه ارزشهای الهی او را بهخود میخواند در این میان جهتگیری نوجوان توام با آزادی شناخت و انتخاب استکه مسیر او را بسوی شقاوت و سعادت هدایت میکند(شرفی و همکاران، 1379، 115) در سایه شک به مذهب و احکام، نوجوانان به فهم مسایل از راه اندیشیدن دست مییابند. و شک معبری است برای یقین، که نباید به توقفگاه تبدیل شود (سلیمانی فر1384، 163) پدران و مادران در مورد آشنایی با تربیت دینی نوجوانان باید بدانند که هنرمندی آنستکه حس دینی نوجوان را آرام آرام بیدار سازند، نوجوان پس از گذشت کودکی میکوشد آنچه را که خود میفهمد بپذیرد و آنچه را که عقلش نمیپذیرد مردود بشمارد اولیا باید از نقل و انتقال دادههای مذهبی که خالی از استدلال و عقل است جدا خودداری کنند و بکوشند اصول دینی را با استدلال و منطق به نوجوانان خود انتقال دهند، اولین نتیجهای که عاید میشود اینستکه نوجوان درانجام فرایض دینی دچار تردید و شک نخواهد شد نوجوانی که براساس عقل و منطق اصول دین را پذیرفته است طبیعتا فروع دین را نیز انجام خواهد داد (استادان طرح جامع آموزش خانواده1379، 47) چرا که قرآن میفرماید: آنان در خلقت آسمانها و زمین میاندیشند(روم8) پس آیا در سخنی که برای سعادت آنها گفته میشود نمیاندیشید؟!(مومن 68) پدران و مادران باید بکوشند کمالات اخلاقی خود را در معرض دید نوجوانان قرار دهند. بدیهی استکه نوجوان با مشاهده کمال موجود در پدر و مادر نسبت به آنان متمایل شده و میکوشد از رفتارهای دینی آنها اقتباس کنند(استادان طرح جامع آموزش خانواده1379، 47)چون نوجوان گرایش شدیدی به مذهب پیدا کرده ازاین دوره به زمان تعیین کننده یاد میشود (واشقانی فراهانی 1378، 56) و به فرموده پیامبر(ص) که: (فرزندان خود را هنگامی که به 7 سالگی رسیدند برای تمرین امر به نماز کنید) (کامرانی1376، 14) چرا که بهترین کارها نزد خداوند نماز است و نماز آخرین سفارش پیامبران می باشد(امام صادق(ع) قدسی1374، 47) پس اگر از این مقطع استفاده نشود کوشش در زمانهای بعدی تاثیر چندانی به بار نخواهد آورد. (واشقانی 1378، 56)
4- مرحله عرفانی و شهودی (درجوانی وبزرگسالی16تا25) به تعبیر دبس و اریکسون، دوره شکوفایی مذهب وبینش عرفانی استکه علاوه براستدلال شناختی تجربه وجودی و شهود قلبی در مورد نماز ظاهر میشود (مهر محمدی1385، 13) ابوعلی سینا در کتاب اشارات در فصل مقاماتالعارفین میگوید: آنکه از تنعم دنیا روگردانده است زاهد نامیده میشود، آنکه برانجام عبادت از قبیل نماز و روزه و غیره مواظبت دارد به نام عابد خوانده میشود و آنکه ضمیر خود را از توجه به غیر حق بازداشته و متوجه عالم قدس کرده تا نور حق بدان بتابد به نام عارف شناخته میشود، البته گاهی دو یا سه عنوان و یا هر سه در یک نفر جمع میشود. (واعظی نژاد1374،102) آنان کسانی هستند که وقتی در زمین جایگزین شوند نماز را به پا میدارند(حج/41) آنها را میبینی که در حال سجده میباشند و از فضل و احسان خدا طلب مینمایند (فتح/29) و به حق نماز معراج مومن بسوی خداست (پیامبر(ص) قدسی1374، 46)
مراحل تربیت دینی درنوجوانان
1- مرحله انس دینی: سالهای اول زندگی است که کودکان ارتباط والدین و مربیان با خدا و نحوه توجه به او، رعایت دستورهای دینی و شکل انجام فرائض را میبینند. (سعادتمند 1380، 25) چون پایدارترین نوع نماز و مسجد از رویکرد الگویی حاصل میشود و آنها بیشتر از طریق رفتار عینی بزرگترها میآموزند تا از طریق گفتار آنها، بنابراین بدون اینکه تحت فشار قرار گیرند داوطلبانه و راحتتر از الگوهای رفتاری بزرگترها تقلید میکنند(خزایی1384، 15) پس اگر آرزوی داشتن فرزندانی را دارید که به نماز پایبند باشند برقراری رابطه نزدیک با خانوادههای مذهبی نیز ضروری است این ضرورت در سن نوجوانی برای فرزندانمان بیشتر خودنمایی میکند. (حیدری1386، 9) درکلام خدا میخوانیم: ای پیامبر به آن بندگانم که ایمان آوردهاند بگو نماز را بر پا دارند و پیش از آمدن روزی که در آن نه خرید و فروشی هست و نه دوستی، از آنچه روزیشان کردهایم، پنهان و آشکارا ببخشند (سوره ابراهیم/31 ) درمعرفی راه خدا تنها دو وظیفه نماز و انفاق اکتفا نموده که با آن میتوان رابطه میان انسان با همنوعان خود را اصلاح میکنند (پهلوان1379، 12)
2- مرحله عادت دینی: علمای روانشناسی میگویند: یک کار همین قدر که برای انسان عادت شد دو خاصیت متضاد در آن به وجود میآید هر چه که بر عادت بودنش افزوده شود و تمرین انسان زیادتر گردد، کار سهلتر و سادهتر انجام میشود ولی هر چه بیشترعادت کند از توجهاش کاسته میشود. خاصیت عادت ایناست که در اسلام به مساله نیت توجه شده برای جلوگیری ازاینکه عبادتها آنچنان عادت نشود که به واسطه عادت به یک کار طبیعی و غیرارادی و غیر فکری و غیر هدفی و کار بدون توجه که هدفش درک نشود و فقط به پیکر عمل توجه شود تبدیل گردد و اینها چیزهایی استکه ما تنها در نماز اسلامی بهدست میآوریم و متوجه میشویم که بسیاری از برنامههای تربیتی به وسیله این عبادت و در پیکر این عبادت پیاده میشود، گذشته از اینکه خود این عمل پرورش عشق و محبت خدا و معنویت در انسان است، که این روح عبادت است.(واعظی نژاد1374، 101) در دوران دبستان عادات متعدد در کودکان شکل میگیرد، مثل عادت به نماز خواندن و مسجد رفتن (سعادتمند1380، 25) ثابت شده اگر فرزندان عمل کردن به وظایف دینی را ابتدا از محیط خانه مشاهده کنند و با آن خو بگیرند در سنین بالاتر انجام اینکارها برای آنها بسیار طبیعی وسهل خواهد بود بعلاوه انسان در سنین پایین به رفاه تمایل دارد و انجام عبادتها برای او دشوار است چهبسا میل بهراحتی مانع انجام این تکالیف میشود(سادات1378، 127) خداوند میفرماید: (وای بر آنان که نماز را سبک میشمارند و نسبت به آن سهل انگارند) (ماعون/5) و تا آنجا پیش میرود که هرکس به عمد، نمازش را ترک کند از مرز اسلام خارج شده و به کفر رسیده است(رسول اکرم ص، محجه البیضا، ج1، 301) پس برای غلبه براین مقاومت درونی باید از ابتدا نسبت به آن اعمال در فرزندان عادت ایجاد کرد (سادات1378، 127) اگر انسان مدتی کوتاه برنماز خود پایداری کند و در انجام آن تاحدی نیت صادق داشته باشد تداوم این کار باعث میشود که پس ازمدت کوتاهی ملکه پرهیز از فحشا و منکر در او پیدا شود (پهلوان 1379، 24) چرا که در عبادت و نماز بیشترین سختی و فشار غلبه بر هوای نفس و شروع به عبادت است(قرائتی1374، 97)حالات و رفتار افراد مختلف، خود بیانگر نقش بنیادین نماز در این خصوص است(پهلوان1379، 25) نکته مهم جدی گرفتن واجبات دینی و اهمیت دادن به تکالیف شرعی درمحیط خانه است قرآن میفرماید: ای مومنین، خودتان و خانواده خودتان را از آتش برهانید که بجای هیزم از سنگ و آدم استفاده میشود. در آن آتش ملائکههای شکنجهگر و سختگیر وجود دارند که از دستورات خداوند سرپیچی نمیکنند و هر دستوری را که از طرف خدا باشد اجرا میکنند اگر پدر و مادر انجام وظاف دینی را جدی بگیرند فرزند ان نیز از همان ابتدا آنها را جز مهمی از زندگی خود بهحساب میآورند (سادات1378، 127)یعنی همان اول که بچه به دبستان میرود و نماز را به او یاد میدهند در خانواده هم باید یاد بدهند، محبت کنند که بفهمد وقتی نماز میخوانند بر محبت والدین نسبت به او افزوده میشود(واعظی نژاد 1374، 252)
3- مرحله معرفت دینی: تفکرمذهبی به سبب رشد انتزاعی در دوران راهنمایی شکل میگیرد در این سن نوجوان در جهت فهم عادات دینی و مذهبی تلاش میکند (سعادتمند1380، 25). میتوان گفت که تفکرکودک درموردخداوعبادت باتوجه به تحول شناختی اوکه متاثر از تعامل عصبی و محیطی است در ابتدا به شکل مادی نمود پیدا کرده و در سنین نوجوانی شکل انتزاعی بخود میگیرد. (مهرمحمدی 1385،11) گاهی افراد در سنین بالا با وجود اعتقاد به مبانی دینی نماز نمیخوانند مهمترین علت در این مورد راحتطلبی است، این افراد چون از ابتدا در محیط خانواده به انجام این فریضه عادت نکرده و از ایمانی محکم نیز برخوردار نیستند نمیتوانند بر مقاومت نفس در برابر انجام آن غلبه کنند(سادات1378، 127) و در حالیکه نام مسلمان دارند اما نماز نمیخوانند، چنانچه بخاطر نماز روزه هم نمیگیرند، حج نمیگزارند، زکات نمیپردازند و بر این منوال همچنان پیش میروند تا جایی که دیگر هیچ چیزی را در راه خود مانع نمی بینند (پهلوان1379، 25) و خداوند برکت و بهره را از عمر و مال او بر میدارد، پاداش کارهای او را از بین میبرد دعاهایش مستجاب نمیشود هنگام مرگ با احساس گرسنگی و تشنگی و ذلت مخصوصی از دنیا میرود و در عالم برزخ، شکنجه و عذاب میشود و در قیامت حساب سختی از او میکشند (وسایل الشیعه،ج2، 43)، لذا توصیه شده والدین از سن 7 سالگی فرزندان خود را به نماز خواندن تشویق و ترغیب نموده و با استفاده از روشهای مختلف آنها را به انجام آن وادار کنند(سادات1378، 127)چراکه ترک نماز بیماری است بیماری دوری ازخدا که برپایه عدم تربیت صحیح حاصل شده است ، ترک نماز ویروسی است که اگر در جامعه منتشر شود همه را دچار سرماخوردگی اعتقادی و جمود فکری خواهدکرد، ترک نماز غده¬ای است سرطانی که اگر پیکر اجتماع را فرا گیرد به مرگ دل منجرخواهد شد و دل که مرد اشیای بی روح وبی هدف محورزندگی او را ترسیم خواهند کرد و صاحب آن دل بدون توشه و با احساس پوچی ازجهان رخت برخواهد بست. بایدآن غده درجامعه ما جراحی شود و داروی سعادت بخش ذکر خدا حیات معنوی جامعه را تضمین کند. (سیدمیرزایی1382،54)چرا که فاصله ایمان و کفر جز ترک نماز نیست. (پیامبراکرم(ص))
4- مرحله شاکله دینی: اگرمراحل قبل به نحوی شکل گیرد در فرد شخصیت دینی به وجود می¬آید، در این دوره تمامی سخنان رفتار و کردار فرد با دستورهای دینی هماهنگی دارد.
5- مرحله خودجوش دینی: فرد به دنبال عشق الهی می¬گردد رفتار او در جهت اهداف دینی قرار میگیرد و به سادگی تحت تاثیر شرایط بیرونی واقع نمیشود (سعادتمند1380، 25) عارف حق خدا را می¬خواهد نه برای چیزی غیرحق، و هیچ چیزی را بر معرفت حق ترجیح نمی¬دهد و عبادتش تنها به خاطر این است که خدا را شایسته عبادت می¬داند و و بدان جهت است که عبادت رابطه¬ای است شریف فی حد ذاته نه به خاطر میل و طمع در چیزی و یا ترس ازکسی (بوعلی سینا، واعظی نژاد1374، 104)همانند امام علی (ع)که می¬فرماید: من تو را به خاطر بیم از کیفرت و یا به خاطر طمع در بهشتت پرستش نکرده¬ام من تو را بدان جهت پرستش کردم که شایسته پرستش یافتم.(سیری درنهج البلاغه/ص86) باید قبول کرد که رسالت مهم دست اندرکاران تربیت مذهبی کودکان و نوجوانان فراهم نمودن بستری مناسب برای پرورش احساس مذهبی است.( صالحی1378، 32) ازطرفی مدرسه نیز به عنوان دومین پایگاه تعلیم وتربیت ودومین محل زندگی نوجوانان نقش مهم واساسی دارد.
نماز در مدرسه: از آنجا که خداجویی فطری است باید قبول کردکه مهمترین رسالت دست اندرکاران تربیت مذهبی کودکان ونوجوانان فراهم نمودن بستری مناسب برای پرورش احساس مذهبی آنها است. بدین منظورآشنایی با روحیات،نیازها،عواطف کودک ونوجوان اولین گام برای رسیدن به این هدف مقدس است( صالحی1378، 32)
1- نمازخانه:یکی ازمسئولیت های مهم مربیان مدارس، آماده کردن محیطی مناسب برای برگزاری نماز میباشد که باید دارای این ویژگیها باشد: فضای نمازخانه با تعداد دانشآموزان مناسبت داشته باشد، جذابترین مکان مدرسه باشد، مفروش باشد، محراب برای نمازخانه داشته باشد، تهیه وسایل رفاهی نماز: دمپایی، سرویسبهداشتی، قفسه، جاکفشی، جا مهری، گرما،... چنین محیطی میتواند جاذبه لازم را برای دانشآموزان داشته باشد.
2-گروههای خادم المصلحین: یکی از عوامل موفقیت در برگزاری نماز در مدرسه واگذاری امور نماز به خود دانش آموزان است این امر باید با برنامه ریزی صحیح همراه بانظارت مدیر مدرسه و مربی تربیتی انجام پذیرد. این گروه از بین دانشآموزان علاقمند به نماز و برنامههای مذهبی انتخاب میشوند آنها را به دستههای 3 نفره تقسیم میشوند.
گروه فرهنگی: این گروه فعالیتهای فرهنگی زیررا به عهده دارند:
الف: تبلیغات برای جذب دانش آموزان به نماز باکمک و استفاده ازامور هنری.ب: تزیین نمازخانه به شعارهای نماز، د:انتخاب موذن خوش صدا که هر روز فضای مدرسه را با ندای ملکوتی اذان شوق به نماز را در دل دانش آموزان زنده کند. ج: برگزاری مسابقات مختلف نماز: تهیه روزنامه دیواری هرماه یکبار برای نماز ه: برگزاری جشن دانش آموزان دختر و پسر. ى: تشکیل گروههای سرود نماز.گروههای فرهنگی نماز باید توجه داشته باشند که استفاده از ذوق ،سلیقه و هنر سایر دانش آموزان برای مشارکت همه در امور نماز از حساسیت خاصی برخوردار میباشد.گروه تدارکات: این افراد زیر را به نحو احسن انجام میدهند. الف)تمییز نگهداشتن نمازخانه ب) پهن کردن پارچه های مخصوص برای منظم کردن صفهای نماز.ج)گلاب پاشی و معطر کردن نماز خانه. د)تهیه مهر و جانماز. ه)آماده کردن بلندگو و پخش اذان. و) استقبال از نمازگزاران با چهره باز.(صالحی1378، 32)
عوامل موثر در جذب نوجوانان به مسجد و نماز: زمانی که اولیا و مربیان تربیتی همراه فرزندان خود در خانه یا مسجد نماز میخوانند (حیدری1386، 7) اگر:
1- آشنایی نسبی باویژگیهای فرزندان داشته باشند و خصوصیات روحی آنهارابداند.
2- با ادبیات کودک ونوجوان آشناباشد.
3- برای آنها داستانهای کوتاه وشنیدنی نمازتعریف کنند(حیدری1386، 7)همانند داستان حضرت یونس(ع) که در قرآن آمده است: اگر یونس اهل تسبیح نبود هر آینه تا قیامت درشکم ماهی مانده بود.(صافات/143و144)
4- با استفاده از هنر(فیلمCD) از نمایش رفتار پیشوایان در ارتباط با نماز میتواند تاثیرخوبی نسبت به جایگاه نماز در بین کودکان و نوجوانان ایجاد کنند.
5- از سرود نماز در فرصتهای مناسب استفاده کنند. زیرا استفاده از ادبیات و شعر نماز میتواند برای نوجوانان به صورت دیگری انجام شود. مانند: تهیه کتاب آموزش نماز، اهدای وسایل مورد نیاز پس از انجام نماز.(حیدری1386، 7)
6- استفاده از امام جماعت در صورت امکان روحانی باشد کسی باید در مدرسه حضور پیدا کند و نماز جماعت بخواند که آشنایی نسبی با ویژگیهای دانشآموزان سنین مختلف داشته باشد خصوصیات روحی آنها را بداند و با ادبیات کودک و نوجوان آشنا باشد در غیر اینصورت باید برای برادران روحانی دورههای آموزشی کوتاه مدت برگزار نمود و آنها را نسبت به مسایل کودک و نوجوان و روشهای برخورد با آنها آشنا نمود.
7- آماده کردن نمازخانهای که دانشآموزان درآن احساس آرامش نمایند. تمیزی و زیبایی نمازخانه نقش موثری دارد.
8- آسانگیری مسئولین برگزاری نماز بر دانش آموزان در امور مختلف نماز.
9- حضورمسئولین مدرسه و معلمین همراه دانش آموزان درنماز دانش آموزی بامشاهده اینکه معلمش نماز می¬خواند ممکن است این رفتار معلم برای او با ارزش تلقی شود او با دیدن افراد دیگری در جامعه که نماز میخوانند این ارزش را برای خود مهم تلقی میکنند حال اگر خود به این مهم مبادرت ورزد و در موقعیتهای مختلف به این عمل ادامه دهد ارزش نماز خواندن در او درونی میشود او این ارزش را همراه خود به اجتماعات دیگر میبرد و بر ارزشهای مثبت جامعه میافزاید.(خزایی 1384، 15)
10- با برگزاری جشن تکلیف نماز با حضور خانواده و فامیل و دوستان و حتی معلمین و اولیای تربیتی مدرسه با برنامهریزی پرجاذبه (صالحی1378، 32) داشته و به طریقی اولیا با ترتیب دادن مسافرت خانوادگی، اجازه یک فعالیت ورزشی، علمی، هنری، ترتیب دادن یک مهمانی خانوادگی، نوشتن یک نامه محبت آمیز از جانب پدر و مادر، اهدای لوح یادبود، دادن هدیه از طرف اعضای خانواده و دوستان آن روز مهم را جشن بگیرند او را تشویق کرده و نماز را برایش پرجاذبه و مهم جلوه میدهند همانند قرنها پیش که عالمی فرهیخته و دانشمندی بزرگوار به نام سید بنطاووس، بانگاهی مثبت و ارزش مدار به هنگام بلوغ فرزندش سیدمحمد دست به قلم میبرد و به میمنت این دوران، کتابی خطاب به او به رشتهی تحریر در میآورد. سراسر این کتاب پر از اندرز حکیمانهی پدری به فرزند نورستهی خویش است و چنان با شیوایی این دوران را برای او مجسم میکند که گویی فرزند به دنیایی از زیباییها و درستیها گام بر میدارد. این کتاب درس گرانقدری برای اولیای تربیتی وجود دارد اگرچه فرزندان ما نیازمند به مطالب با ارزش او هستند در این کتاب. ایشان به جای اصطلاح جشن تکلیف از جشن تشرف نام میبرد و یادآور میشود، دوران بلوغ دورانی است که به انسان اجازهی تشرف به بارگاه الهی داده میشود و به فرزندش توصیه میکند(اختیاری،1386، 37): فرزندم محمد! روز بلوغ خود را بخاطر بسپار و آنرا برای همیشه گرامیبدار و هر سال در چنین روزی در راه خدا صدقه بده، اطعام کن و شکر خدای را بجای آور که تو توفیق بزرگ تشرف به بارگاهش راعنایت فرموده است... فرزندم برای چنین روزی جامهی سفید و تمیزی برتن کن و خود را برای عبادت پروردگار آماده کن! (حسن زاده 1383، 20).
11- پخش اذان، هنگام ظهر در خانه و آموزش نماز به صورت زنده (صالحی1378، 33) موریس دبس میگوید: جوانان با ندای ارزشها به لرزه در میآیند (لقمانی،1385، 363) ندای ملکوتی اذان و لحظه نماز در خانه و یا حضور در مسجد خوشایندترین موضوعی میشود که فرزندان را به سوی خود جذب میکند زیرا نماز آرامش بخش روح آنها میشود از آن پس نیز فرزندان اذان دعا و نماز را بعنوان زیباترین لحظهها و خاطرات زندگی در خاطراتشان ثبت میکنند. (صالحی1378، 32) والدین میتوانند با ارائه راههایی از قبیل تقویت، مسولیت سپاری بخشی از امور مراسم و مجالس مذهبی به فرزندانشان در مسجد و خانه، ایجاد روحیه تعبد در نوجوانان، بهرهگیری از اخلاقیات نیکو و محاسن اخلاقی، توجه اولیای تربیتی و اهتمام به امور دینی با فرزندان در فرصتهای مناسب، آشنا نمودن فرزندان با تاریخ اسلام، طرح مباحث دینی، تقویت پیوند معنوی نوجوان از طریق شناخت علاقه توسل نوجوانان را تشویق کنند.(شرفی و همکاران1379، 117) اولیا باید تلاش کنند فطرت آنها را بیدار کرده و عشق به خدا را در آنها شکوفا کنند. بنابراین از هر نوع برخوردی که موجب دلزدگی وگریز و تنفر فرزندانشان نسبت به نماز و مسجد میشود دوری نمایند در این راه موا نع نماز عبارتند از:
موانع گرایش نوجوانان از مسجد و نماز
از این موانع میتوان به موارد زیر توجه کرد:
1- برخورد اولیا و مسئولین مدارس با نماز به صورت رفع تکلیف. 2- استفاده از نمره در امر نماز 3- نداشتن برنامه منظم دربرگزاری نماز4- استفاده از توبیخ و خشونت نسبت به افرادی که نماز نمیخوانند. 5- کثیف بودن، تاریک بودن، سرد بودن جایگاه نماز در خانه یا نمازخانه مدرسه. شاید بتوان گفت یکی از عوامل مهم گریز نسل جدید از نماز نداشتن جایگاه فرهنگ نماز بوده و سبب کمرنگ شدن فرهنگ نماز درخانه و یا مدرسه میباشد. که این خود موجب عدم توجه به مکان برگزاری نمازمی شود. (صالحی1378، 32) اگر فرزندان بدانند که نماز در اول وقت پسندیده است (امام رضاع، کامرانی، 1376، 16) و بهترین کارها نماز اول وقت است(پیامبرص، کامرانی1376، 15) تا آنجا که: برتری نماز اول وقت بر نماز آخر وقت مانند برتری آخرت است بر دنیا(امام صادق ع، همان 16) و به آنها سفارش شود که: زمانیکه خواستی نمازبخوانی خوب وضو بگیر سپس روبه قبله با ایست، آنگاه تکبیر بگو(پیامبرص،همان15) و یا فرموده پیامبر(ص) که: شفاعت من به کسی نمیرسد که نماز اول وقت خودش را به تاخیر اندازد (همان16) متوجه برنامهریزی برای نماز مخصوصا نماز اول وقت شوند و حتی در صورت نزدیکی به مسجد سخنان پیامبرگرامی(ص) ر ابرایشان بیان کنیم که: برای همسایه مسجد درست نیست که نمازش را در غیر مسجد بجا آورد و نماز کسی که بدون دلیل در جماعت مسلمانان در مسجد حاضر نشود پذیرفته نیست (همان16) برای او در رفتن به مسجد نیز برنامهریزی کرده وحتی برای ایجاد انگیزه در او میتوان به سخنان دیگری از پیامبرمان(ص) که فرمود: (نماز جماعت 25درجه از نماز به تنهایی بالاتر است) و یا (خواندن نماز در صف اول مانند جهاد کردن در راه خداست) و مهمتر اینکه (برهر مکلف رفتن به نمازجمعه واجب است) (همان19)اشاره کرده و انگیزهاش را برای حضور در نماز جماعت تشدید و تقویت کرد.
5- طولانی کردن نماز بطوری که آنها خسته شوند.
6 - طرح مسایل تفرقهانگیز در نماز. بکارگیری روشهایی که تاثیرمنفی در روح و روان فرزندان میگذارد سبب گریز و تنفر آنها از نماز و مسجد میگردد. بدین سبب اولیا نباید به امورمذهبی به عنوان ادای تکلیف نگاه کنند بلکه باید تکریم نماز را بزرگترین وظیفه خود به حساب آورده و برای گرایش نسل جدید به آن با ابتکار جذابترین روشها را بکارگیرند تا در دنیا و آخرت سعادتمند شوند از طرفی برگزاری نماز در راستای نیازهای نوجوانان نیز بیتاثیر نیست بدین منظور آشنایی با نیازها، عواطف آنها اولین گام برای رسیدن به هدف عالی و مقدس است(صالحی 1378، 32)چراکه دراین راه هیچ میراثی چون ادب و تربیت برای فرزندان نیست.(امام علی (ع)می فرماید لامیراث کالادب)
نماز و نیازهای جوان
1- نیاز به خلوت: نوجوان در بین فعالیتهای خود نیاز به فرصتی برای خلوت با خویشتن دارد تا خود را بیابد توان جدیدی کسب کند (خزایی 1384، 19) چراکه دل با یاد خدا آرام میگیرد(رعد/28) و با شور بیشتری به زندگی میپردازد. نماز به نیاز به خلوت انسان جهت میبخشد چنین خلوت روح بخشی استکه به سایر بخشهای زندگی انسان نیرو و انگیزه میدهد(خزایی 1384، 19) و هر کسی از یادخدا روگردان شود به زندگانی سخت و تنگی روگردان میگردد.(طه/124)
2- نیاز ارتباط با جهان هستی: نوجوان علاقمند است نسبت خود و جهان هستی را بداند احساس همدلی با جهان بیرون از وجود نوجوان را ارضا میکند غیر از این احساس غربت و تنهایی درونش را میفشارد (لقمانی،1385، 363) آیا کسی وجود دارد که خواسته درمانده و مضطر را اجابت کند و بدی را از او بردارد؟ (نمل/63) در این هنگام. احساس همنوایی با جهان و عبودیت در پیشگاه خداوند هم چون داربست محکمی است که تعادل او را در برابر دنیای پرتلاطم حفظ میکند (خزایی 1384، 19) چرا که صبر و نماز در حقیقت بهترین وسیله برای این موضوعاند در سوره بقره(آیه25) اشاره شده: از صبر و نماز یاری بجویید بهدرستی که نماز جز بر فروتنان گران میآید. بعضی بخاطر از دست دادن آنچه داشتهاند افسوس خورده، افسرده و مضطرب میشوند و جزع و فزع میکنند در حالیکه افراد با ایمان نه به اقبال دنیا سرمست و نه به ادبار آن غمگین میشوند(سبحانی نیا،1386، 43) زیرا همه اموربه حکم آیه شریفه جز ذات خدا را فناپذیر میدانند (قصص/88) چرا که خداوند فرموده: برآنچه از دست شما رفته است، افسوس نخورید(الحدید/24) و از طرفی نماز از مهمترین برنامههای اسلام و پناهگاه محکمی که انسانهای خداشناس به آن پناه میبرند و به آرامش میرسند. پیامبراکرم(ص) هنگامیکه ازحوادث روزگار خسته وآزرده میشدند از موذن خود بلال میخواستند که اذان بگوید تا با خواندن نماز به آرامش برسند (قمیفر1381،65) حتی خداوند خطاب به ایشان میفرماید: ای پیامبر! برآنچه میگویند شکیبا باش و پیش از بر آمدن آفتاب و پیش از فرونشستن آن با ستایش پروردگار خود نمازکن. و در بخشی از ساعات شب، صبح و عصر و شام باشد که خشنود گردی و غمت زدوده شود(طه/130) در روایات نیزآمده است: امام کاظم به هشام میفرماید: که لقمان به پسرش گفت: دنیا دریای ژرفی استکه افراد بسیاری درآن غرق شدهاند، تقوا و پرهیزگاری کشتی توست، آن کشتی که آکنده از ایمان باشد بادبانهای آن توکل به خدا و پاسدارش عقل و ناخدایش علم و سکان آن بردباری و تحمل است(اصول کافی ج1ص19) کسیکه تقوا پیشه کند خداوند راه بیرون شدن از سختیها را قرار میدهد(طلاق /2) در برابرحوادث و مصائبی که به تو میرسد شکیباباش که این نشانه اراده ثابت در کارها است. (لقمان/17) چرا که خداوند بزرگ راه هیچ روزی و در آمدی را بر مومنان نمیبندد مگر آنکه راه بهتر و مفیدتری را میگشاید (امام صادق(ع) وسایلالشیعه، ج12ص33) همانطورکه یعقوب پیامبر(ع) به فرزندانش میفرماید:عرض حال وپریشانی خودرافقط به خدا میکنم و میدانم از خدا آنچه را شما نمیدانید. ای پسران من!... از رحمت خدا نومید نباشید براستی کسی جز مردم کافر از رحمت حق نا امید نمیگردند. (یوسف/88) حتی اگر بر خود اسراف کرده آید! از رحمت خدا مایوس نشوید (زمر/51) درحقیقت هیچ پناهگاه و راه نجات و گریزگاهی از او جز به سوی او نیست (من لایحضره الفقیه، ج1، حدیث916) چراکه خدای مومن مسام سخن بندهاش را میشنود، اضطرارش را میبیند و از رگ گردن به او نزدیکتر است (ق/15) و هر کجا هست با اوست (حدید / 3) و بنده مومن به هرکجا که روی آورد بسوی او رو کرده است (بقره/109) چون وجودش از اوست و بسوی او باز خواهد گشت (بقره/151) پس زمانیکه در نماز به ذکر سوره حمد مشغولید فقط او را میپرستید و از او یاری میجویید(حمد/5) یعنی در عمل نیز به هیچ نیرویی جز خداوند اتکا نباید داشت (خزایی 1384، 20)
3- نیاز به تبیین غایت زندگی: نوجوان بارها به چرایی زندگی میاندیشد و این را باور دارند که چگونگی از چرایی زندگی بر میخیزد (خزایی 1384، 19) خدوند متعال میفرماید: همانا جن و انس را نیافریدیم مگر برای این که مرا پرستش کنند (ذاریات/56) او جز در راه پرستش خدای خویش جز با یاد او خود را نمییابد و اگر خدای خویش را فراموش کند، خود را فراموش میکند و نمیداند که کیست و برای چیست و چه باید کند و کجا باید برود: همانا از آنان نباشید که خدا را فراموش کردند و خداوند، خودشان را از یاد خودشان برد (حشر/19) درآیاتی از قرآن حتی راه را به انسان نشان داده و پیمان بسته استکه: ای بنیآدم، ای فرزندان آدم آیا من با شما پیمان نبستم؟ میگوید من و شما قبلا با یکدیگر قرار داد و پیمان بستیم که شیطان را پرستش نکنید و مرا پرستش کنید راه راست که شما را به سعادت برساند این است(یس/60-62)
4- نیاز به بینش جدید: نوجوان در پییافتن بینشی جدید به زندگیاند و برای دستیابی بدان هر تلاشی را پذیرا میباشند. از عواملی که در بینش نسل جوان چنین تحولی بوجود میآورد راز و نیاز با خدا نیایش با او، احساس رضایت از همدلی با قادر متعال است(خزایی 1384، 20) چنانچه خداوند میفرماید: لیس للانسان الاماسعی: انسان هرچه دارد در پرتو سعی و کوشش اوست اما باید بفهمد که نماز از هرعملی که خضوع عبودیت را ممثل و جلوهگر میکند و ذکر خدای را به قالب در میآورد بهتر است(پهلوان 1379، 11).
5-نیاز به خویشتنداری: بردباری و تحمل مشکلات از ویژگیهای مهم اخلاقی است اگر چه در نهاد وجود همه نوجوانان گرایش به معنویت از حضوری فوقالعاده برخوردار است که اگر درست بکار گرفته شود به حل بحرانهای نوجوان نیز کمک خواهد کرد(شرفی 1372، 142) آمادگی خمیر نوجوان برای پذیرش دعوت حق، همراه باگرایش بهخیر و نیکی، برای کمک و هدایت ایشان بسوی سعادت و روش صحیح زندگی دوعامل مهم و حیاتی هستند (سلیمانی فر،1384، 144) اگر اولیای تربیتی بهنحوی این نیاز به معنویت را در وجود نوجوانان به یقین پیوند بزنند.آن چنان یقینی که گویی حضور سنگین خداوند را برعالم احساس کنند جذبههای ملکوتی را در عمق وجودش مییابد (شرفی 1372، 160) موضوع مهمی که در پرورش معنویت نوجوان تاثیر دارد اقامه نماز با کیفیت وشرایط کامل آنست (عزیزی،1376، 110)که درحال مستی به نماز نزدیک نشود تا بداند چه میگوید(نساء/43) نماز نه فقط نزدیکترین راه ارتباطی نوجوان با خداست بلکه همچون سد پولادینی در برابر امواج گناه عمل میکند (عزیزی،1376، 110) همانگونه که لقمان به فرزندش میفرماید: ای فرزندم نماز را به پای داروبه خوبیها فرمان بده و از منکرات نهی کن! (لقمان/17) که همانا نماز انسان را از فحشا و منکر باز میدارد(عنکبوت/45) لازمه چنین تاثیری اقامه نماز به شکل مطلوب آناست نمازی که اگر بطور شایسته انجام شود نوجوان را از هر گناهی مصونیت میبخشد(عزیزی،1376، 271) اما اگر حداقلی به میزان رفع تکلیف را در نمازشان رعایت کنند از بسیاری کارها که اشخاص بینماز از آن پروا ندارند پرهیز میکنند حال اگر رفتار این اشخاص با رفتار کسانی که در نمازشان اهتمام بیشتری دارند مقایسه شود ملاحظه میشود که اینان به نسبت بیشتری از گناهان پروا دارند به همین قیاس هر چه نماز کاملتر باشد خودداری از فحشا و منکرات بیشتر خواهد بود (پهلوان1379، 25) خانوادهها بهویژه مربیان باید در خصوص مقام نماز و مسجد، کیفیت نماز خداپسندانه چگونگی مقابله نماز با محرمات با دانشآموزان سخن بگویند و پیوند عمیقتر با خدا را از طریق نماز و مسجد محکمتر سازند نماز واقعی نه تنها والاترین عامل تدافعی نوجوان در مقابل هجوم انحرافات اخلاقی تلقی میشود بلکه عامل تهاجمی علیه انحرافات نیز محسوب میگردد. نوجوان عاشق خدا و معنویتگرا نه تنها در مقابل حمله انحرافات عقب نمینشیند بلکه برآن یورش میبرد و آنرا از دامن اجتماع میزداید (شرفی 1372، 271) بیگمان انسان حریص و ناشکیب آفریده شده است چون شر به او رسد بیتاب است و چون خیربه او رسد بازدارنده است مگر نمازگزاران آنان که در نمازهایشان پیگیرند (معارج/22و23) در این راه منافقان میخواهند به خدا نیرنگ بزنند و حال آنکه خداوند به آنها نیرنگ میزند و اینان چون به نماز برخیزند کسلوار برخیزد و با مردم ریا کاری کنند و خدا را جز اندکی یاد نمیکنند(نساء/142) پس وای بر نمازگزارانی که از نماز خویش غافلند کسانیکه در نماز ریاکاری میکنند (ماعون/4-6) و چون بانگ نماز در دهید، آنرا به ریشخند و بازیچه میگیرند، این از آن استکه قومی نابخردند (مائده /58) اما نماز میراث بزرگ انبیاست محصول شهادتها وایثارهاست نماز عمود دین، نور مومن و حج فقرا (پیامبرص) روشنایی چشم پیامبر(ص) و یافتن استوارترین تکیهگاه و یادآور همیشه راه همرهان است (معاونت پرورشی،1374، 72) که اگر مومنان: نماز را در آنسو و این سوی روز در پاسهایی از شب برپا دارند، همانا طاعات گناهان را میزدایند و این پندی است برای پندگیران (هود/114) نماز کلاسی سیاسی، فرهنگی، معنوی و تربیتی است که درشبانه روز 5 بار هشدار و بیدارباش میدهد و تواضع، معرفت و کمال تدریس میکند(معاونت پرورشی 1374، 72)آیین مقدس اسلام درراه پرورش احساسات مذهبی نوجوانان ومهار کردن غرایز و خواهشهای نفسانی آنان طبق برنامههای منظمی قدم به قدم پیش میرود تا آنجا که افرادی با اراده و با ایمان بسازد(بهروزنیا 1386، 47) چنین کسانی برنمازهای خویش مواظبت دارند(مومنون/9) چرا که فرمود: پس انگاه که از نماز فراغت یافتید خداوند را در همه حال ایستاده و نشسته و بر پهلو خفته یاد کنید و چون امن و اسایش یافتید نماز کامل برپا دارید ..(نسا/103)
توجه به مسجد و نماز: نخستین خانهای که برای مردم بنیان نهاده شد خانه برکت یافتهای است که در مکه است و هادی بسیار بزرگی برای مردمان جهان است (آل عمران /97) پیامبرً(ص) میفرماید: در دنیا چون مهربانانی باشید و مساجد را خانههای خود قرار دهید (بحاروالانوار ج83 ص351) چون کسیکه قرآن سخن او و مسجد خانه او باشد خداوند برای او خانهای در بهشت بنا کند و درجهای در عداد بالاترین درجات آن عطا کند (امام صادق(ع) بحاروالانوار ج83، ص380) و کسی که به مسجد الفت وعلاقه داشته باشد خداوند او را مورد الفت خود قرار میدهد (پیامبر ص کنزالعرفان ج1 ص108) علاوه براین خانههایی که شبانگاهان در آنها نماز خوانده میشود نورافشانی میکند برای اهل آسمان، همانگونه که ستارگان برای اهل زمین پخش میگردد (شیخ صدوق، رزاقی1362، 156) از آنجا که نماز نقش بسیار مهمی در دوری انسان از فساد و تباهی دارد میتواند یکی از راههای غلبه با تهاجم فرهنگی به حساب آید قطعا اگرجوانان ما با نماز و مسجد انس بگیرند و لذت ارتباط با خدا و مسجد را درک کنند، هیچگاه حاضر نمیشوند خود را به لذتهای حرام آلوده کنند. نماز انسان را میسازد روح را تزکیه میکند قباحت منکرها را آنگونه که هست به آدمی نشان میدهد، موجب ریزش باران رحمت و هدایت بر سرزمین روح میگردد، آدمی را از فساد و زشتیها باز میدارد، نقشههای شیطان را نقش برآب میکند و انسان را بر هوای نفسانی مسلط مینماید(عنکبوت/45) از اینرو جوانان عزیز باید سعی کنند ارتباط خود را با مسجد نماز و نمازجمعه قطع نکنند و تلاش کنند نماز را به موقع بخوانند تا لذت ذکر الهی و ارتباط با مبدا هستی که درخور مقایسه با هیچکس نیست درک کنند و دستاندرکاران امور فرهنگی کشور باید زمینه ارتباط جوانان را با مسجد و نماز فراهم کنند تا از آسیب تهاجم فرهنگی در امان بمانند، زیرا دشمنان هنگامی به تهاجم فرهنگی خود امیدوار هستند که بدانند جوانان یک کشور از مسجد نماز و معنویت فاصله گرفتهاند(سهراب پور1386، 156)به فرموده امام راحل: نماز یک کارخانه انسانسازی است، نماز خوب فحشا و منکر را از یک ملت بیرون میبرد. کسانی که به مراکز فساد کشیده شدهاند بینمازها هستند، ما با ذکر خدا پیش میرویم و نماز بالاترین ذکر خداست (رزاقی،1362، 222) بنابر این مسجد در عین اینکه جایگاه عبادت و نیایش است درعین حال مدرسه است و برای مردم مرکز تربیت است(رزاقی1362، 177)
اصول اجرایی برای گرایش نوجوانان به نماز و مسجد
1-اصل محبت: با محبت ورزیدن بهتر میتوان کودک و نوجوان راباعبادت و آموزههای دینی آشنا کرد تا با کینهتوزی و دشمنی. 2- اصل لذت: جذاب کردن نماز در نظر کودکان و نوجوان 3-اصل آراستن و تشویق: باید سجاده و جایگاه نماز کودک و نوجوان را زیبا و دلچسب ساخت و هنگام گفتن نام خدا و سجده کردن او را تشویق کرد 4-اصل تغافل: نادیده گرفتن اشتباهات کودک و نوجوان(قائمی 1375، 59). کسی که تغافل نکندو از بسیاری از امور چشم نپوشد زندگیاش تیره و تار خواهد شد (غررالحکم ودررالکلم ج5، 455) چون صلاح زندگی و آمیزش با مردم محتوای پیمانه پری است که دو سومش فهم و آگاهی و یکسومش تغافل است (بحارالانوار،ج71، 167) و هیچ بردباری و حلمی همانند تغافل، پر ارج و با ارزش نیست (امام علیع، غررالحکم و دررالحکم ج5، 455) پس باید با تغافل کردن از چیزهای کوچک خود را بزرگ کنید و بر قدر و منزلتتان بیفزایید (امام علیع، حرانی تحفالعقول ص224). 5- اصل آسانگیری: تلاش برای کاهش دشواری عمل عبادی در نظر کودکان و نوجوانان 6- اصل تدریج: به یکباره نباید از کودک انتظار عابد شدن داشت (قائمی 1375، 59). خدا بیشتر از توان کسی تکلیف نمیکند(بقره/286) 7-اصل القا: القای محبت خدا در قلب کودک و نوجوان و پاشیدن بذر محبت او در دلش.8-اصل انس: باید کودک را با خدا مانوس ساخت و از خدا نترساند. باید او را به سخن گفتن با خدا وادار کرد(قائمی 1375،59) چرا که: یاد خدا کلید انس با اوست (امام علی(ع) و اگر عبادت نکنید از هدف اصلی خلقت دور شدهاید (برداشت از آیه ذاریات/56) پس خدا را عبادت کنید که راه راست همین است (یس/61) و بخاطر یاد او نماز را برپادارید. (کهف/101) آنگاه که پر نیاز از طریق نماز با بینیاز ارتباط برقرار نمود نیرویی لذتبخش در درون خود احساس میکند که زندگی برایش زیبا میشود او زنده است تا نمازی دیگر بخواند و آنگاه که نمازها فزونی گرفت (خزایی1384، 15) در روز خوش صورت میشود (پیامبرص، کامرانی 1376، 9) آرامش در وجود او جاری شده و آنگاه دغدغههای زندگی را فراموش میکنند (خزایی1384، 15) نماز، امداد الهی (بقره،45و153) دستور پیامبران به اهل و یاران (لقمان17) رمز اقامت همسر و فرزند ابراهیم(ع) در بیابان (ابراهیم37) عامل شناسایی منافقان (نسا142) مغضوب شیطان (مائده91) بارزترین نشانه توبه مشرکان (توبه5و11) میزان گزینش دوست (مائده58) و باز دارنده از زشتیهاست(عنکبوت/45) قرآن گرچه اساس ماندگاری صومعهها و مساجد و نماز را در طول تاریخ به اراده خداوند نسبت میدهد اما درعین حال وظیفه مومنان را نیز یادآوری میکند(حج/9) که اگر در زمین قدرتمندشان ساختیم نماز بر پا میدارند و زکات میدهند و امر به معروف و نهی از منکر میکنند(حج/41) چرا که نمازهای پنجگانه مانند نهری جاری است در جلوخانه انسان، که هرگاه 5 نوبت خود را با آب آن بشوید دیگر چرکی در بدن نخواهد ماند همانطور گناهان را از بین میبرد (پیامبر ص، قدوسی1372، 35) با رعایت آنچه اشاره شد سیمای نمازگزار باید در انجام این فریضه برای مقبولیت چنین باشد:
سیمای نمازگزار: باید سیمای نمازگزار را برای نوجوان شرح داد:
1-آگاهانه باشد. دو رکعت نماز با توجه بهتر از شب زندهداری غافلانه است(پیامبراکرم ص) نه تنها در نماز بلکه درمورد هر کار نیک هم، ایمان شرط است و اعمال صالح از کفار که به خدا ایمان ندارند، بیارزش و بیپاداش است(انبیا/94) و خدا هیچ کاری را از او بالا نمیبرد و نمیپذیرد (امام صادق ع،اصول کافی ج1، 430)
2- عاشقانه باشد درحال نماز بیش از خود عمل به قبولی آن عنایت و توجه داشته باشند (امامعلیع) دربحارالانوار بیان شده است: چنان نماز را در وقت خودش بخوان که گویا نماز آخرین است (کافی ج84،ص233) و خدا را چنان عبادت کن که گویی او را میبینی.(مصباح الشریعه،8)
3- خالصانه باشد: حضور شاکرانه و عابدانه در برابر پروردگار، دلی پاک میخواهد و نیتی خالص! زندگی و رفتاری خداپسندانه میطلبد و معرفتی عمیق و بصیرتی مکتبی. زبانی دور از گناه میخواهد و چهرهای نیالوده به نافرمانی معبود. توجه و حضور قلب در نماز ادب لازمالرعایه این عبادت والاست. (قرائتی1368، 45) همه کارها نابود و پوچ و بیهوده است جزآن که دران خلوص باشد(علی ع فهرست غرالحکم،واژه اخلاص) وعبادت بدون اخلاص همچون جسم بدون روح است. روح نماز خلوص آن است. (قرائتی1368، 14) و هر کس با کار اندک خود هدف و انگیزه الهی داشته باشد خدواند کار او را در نظر مردم بیشتر جلوه میدهد و آنکه برای جلب توجه مردم کار بسیار هم بکند خداوند آن را در نظرها کم جلوه میدهد (امام صادق ع) که نیت اساس کار است (امام علی ع، فهرست غررالحکم، واژه نیت) همانطور که خدای تعالی میفرماید: به آنان دستور داده نشد مگر آنکه خدا را بندگی کنند و دین را برای او خالص نمایند.(بینه/5)
4- خاشعانه باشد بعضی در نماز حواسشان پرت میشود با سر و دست و لباس خود بازی میکنند، هم نماز میخوانند و هم به حرفهای همه گوش میدهند، آرامش بدنی و توجه قلبی ندارند و این نشانه آن است که در نماز خشوع و خضوع ندارند، در قرآن در وصف صفات مومنان آورده است: آنان که در نمازشان خشوع دارند و فروتناند (مومنون/2 همان کسانی که چون یاد خدا به میان آید، دلهایشان خشیت گیرد و نیز بر مصائبشان شکیبایی میورزند و برپا دارندگان نمازاند(حج/35) علاوه آنچه بیان شده عوامل دیگر تاثیرگذار در نماز فرزندانمان یکپارچگی آموزش و پرورش در ارتباط با تربیت دینی میتوان نام برد.
یکپارچگی آموزش و پرورش و تربیت دینی: وحدت نداشتن در بینش، منش، هدف و خطمشی ازعوامل مهم آسیبشناسی تربیت دینی در جامعه بشمار میآید (مراد حاصل 1385، 11) فرق بین آموزش و تربیت دینی این است که: آموزش دینی نتیجهگر است و با برنامههای رسمی: دینی، قرآن، عربی،... از دوم دبستان تا پیش دانشگاهی، با ارزشیابی کمی قابل اندازهگیری است. اما تربیت دینی بر پایه تعلیم استوار و فرایند مداراست. امری است که تدریجی اتفاق افتاده، رشد و پویایی دارد و بسیار تحولگراست و قابل اندازهگیری نیست (همان،10) تضاد تربیت دینی بین مراکز متولی تربیت دینی: رسانهها، نهادهای فرهنگی هنری در جامعه و.. باعث تضاد تربیت و سرگردانی نسل جوان در جامعه گردیده است اگر یکپارچگی بهمعنای واقعی کلمه در ساختار و تشکیلات، با رویکردتلفیق فعالیتهای آموزشی و پرورشی شکل منسجم پیدانکند، قطعا آسیبپذیری نسل جوان در آینده بیشتر از گذشته خواهد بود در این مسیر باید بهجاذبههای دینی با توجه به استعداد جامعه و جایگاه دین در عرصه بینالمللی و جهانی شدن توجهی دقیق داشت. اگر بحث تربیت دینی بر این مبنا باشد که دین بهمعنی جوهر زندگی تلقی شود آنگاه لزوم آگاهی نسبت به اهمیت ضرورت فواید دین با دیگر حوزههای معرفتی مشخص خواهد شد. آنچه مسلم است مدارس ما بعنوان اصلیترین کانونهای تربیتی باید مورد توجه و برنامهریزی قرار گیرند اگر آموزش و پرورش بخواهد از مسیر آموزش صرف بسمت تربیت دینی، اخلاقی و اجتماعی حرکت کند، لازمست بسیاری از اهداف و روشها را تغییر دهد. یکی از عوامل موثر در ایجاد انگیزه و رشد پویایی دانشآموزان، امر نورانی بر پایی نماز به شکل جذاب در مدارس است آمار نشان میدهد مدارسی که در زمینه بالابردن انگیزههای برگزاری نماز جماعت در دانش آموزان موفق بودهاند، زمینه علاقمندی و تربیت دینی را در دانشآموزان افزایش دادهاند(همان، 11) این مسئولیت سنگین بردوش دانشوران و آشنایان به نماز و معارف اسلامی است که مساجد را به همه بهخصوص به نسل جوان بشناسانند، از کودک دبستانی تا پژوهشگر دورههای عالی هر یک فراخور ذهن و معرفت خود میتوانند در راه شناختن نماز قدم بردارند و با ناشناختهها آشنا شوند و به اندازه توانی که دارند از خدا بترسند و فرمانش را بشنوند و اطاعت کنند(تغابن/16) پس در جامعه باید فصل مهمی در معرفی نماز و فواید و برکات مسجد در همه سطوح گشوده شود(قرائتی، 1374، 11) ما نیز برای اصلاح جامعهی خودمان باید همان روش پیامبر را تشخیص دهیم و به مقتضای (لکم فی رسول الله اسوة حسنة) (احزاب،21) همان روش را بکار بندیم تا به همان نتیجه دست یابیم (بخش دینی 1378، ص6) این بیان نورانی امام راحل که فرمود: اگر تزکیه نباشد علم توحید هم به درد نمیخورد باید آموزش به معنای واقعی صورت گیرد تا تاثیر آن در رفتار یعنی تربیت حاصل گردد (آزادگان1378، 26) از عوامل دیگر تاثیرگذار در این زمینه نقش رسانهها می باشد.
نقش رسانهها در جذب نوجوانان به مسجد و نماز: در دنیای کنونی توسعه و ایجاد مدارس به مفهوم امروزی گسترش سریع فناوری و ارتباطات ، صنعتی شدن و نیازهای متنوع عصر انفجار، دایره تاثیرگذار عوامل مختلف را بر اندیشههای دانشآموزان گستردهتر از گذشته کرده است. لذا سهم خانوادهها و معلمان در تکوین شخصیت دانشآموزان روزبروز کم رنگتر میشود عوامل محیطی بهویژه رسانهها نقش عمدهای را بعهده گرفته و بصورت شبانهروزی در تغییر اندیشههای کودکان، نوجوانان حتی بزرگسالان نقش تاثیرگذار و مهم خود را ایفا میکنند (مراد حاصل 1385، 11) رسانهها بخصوص صدا و سیما باید با شیوههای گوناگون مسجد و نماز را معرفی کنند. همه جا در رادیو و تلویزیون نماز در اولویت گذاشته شود حتی در کلاسهای دروس دینی مدارس و دانشگاهها درس نماز جایگاه خود را باز یابد و سخنان و افکار بلند در بازشناسی مسجد فراهم و در معرض ذهن و دل دانشآموزان گذاشته شود. فلسفه نماز و تحلیل رازهای آن بازبان هنر در معرض دید همگان قرار گیرد تا هر کس به قدر ظرفیت خوداز آن استفاده کند چرا که خدا به جز تکلیف واصل و رسیده حکمی نمیکند(طلاق/7)، فصلی نیز برای آسان کردن انجام نماز گشوده شود با این مقدمات بهخواست خداوند و با توجهات حضرت ولی عصر(ع) جامعه ما به هدفهای والای نماز نزدیک میشود و از برکات آن بهره میگیرد(قرائتی 1374، 11)آنگونه که خانواده امیرالمومنین بخاطرخدا3روزافطارخودرابه یتیم واسیرومسکین بخشیدند بیآنکه امید سپاس و توقع و تشکر داشته باشند(انسان/9) خداوند هم به پاس انفاق و اطعام مخلصانه آنان سوره هل اتی را نازل کرد و ازآن اهلبیت تجلیل نمود.(قرائتی 1368، 40)
آثارفردی نماز و مسجد: با توجه به آنچه گفته شد فردی که شور عبادت در او شوق پرستیدن را افزون کرد کسی که خود را در معرض آبشار نماز بهخنکای دعا سپرد آنکه سوار بر امواج فطرت تا کوی پاک مسجد راه پیمود و کسی که با بینش برتری به زندگی نگریست و خود را شناخت و خداشناس شد، ستارههای سعادت را از آسمان نیایش چیده و روحی آسمانی یافته است. اگر به مسجد بهمعنای واقعی آن پرداخته شود و نماز فقط در قالب اشکال و اعمال ظاهری صورت نگیرد قلعه محکمی خواهد شد که آدمی با پناه به آن از تیر رس وسوسههای پیدرپی نفس و ابلیس درامان خواهد ماند نمازگزار حقیقی قلبی چون دریا وسیع و مهربان دارد و از چنان روحیه آرامش و توکلی برخوردار است که موانع و مشکلات او را از مسیر خودسازی و سیر الیالله باز نمیدارد و با همان قلب مطمئن به اصلاح خود و اجتماعش میپردازد. روحیه نظم درس دیگری استکه نمازگزار از این فریضه الهی میآموزد تمرین بر اوقات نماز و رکعات منظم آن و در جماعتها وجود صفهای منظم (پیامبر ص، عزیزی 1384، 64) چون آیینهای از نظم اسلامی در پیش روی مسافر دیار نماز استکه با الهام ازآن در شوون دیگر زندگی کارها را به رشته نظم در میآورد و به گوهر برنامهریزی میآراید. (سید میرزایی1382،40) توجه به بهداشت نیز از درسهای مهم نماز است مسافری که موظف است در طی سفر از چشمه وضو مطهر شود چرا که نماز درست نیست مگر با طهارت (امام صادق ع، قدسی، 1374، 47) و وضو یک ادب در برابر خداست تابنده هنگام نماز وقتی در برابر خداوند میایستد پاک باشد(امام رضا(ع)، قرائتی1374، 102) و دل و روح را آماده ایستادن در برابر پروردگار سازد و از آلودگیها و پلیدی، پاکیزه باشد(امام رضاع، همان) در مواردی از غسل بهرهگیرد نمازگزاری که باید لباس و مکانش پاک و پاکیزه باشد، این آراستگی ظاهری الگویی برای سایر روزها میشود که او تمامی ساعات را با ظاهری مناسب و خداپسند بیاراید و از وجود آلودگی جسمی و محیطی خود را پاکیزه نگاه دارد. تقویت روحیه سحرخیزی، ثمرهای دیگر از گزاردن نماز است و فرد نمازگزار از جسم و روحیهای سالم برخوردار است و احساس پوچی و پلشتی ندارد چون میداند به مبدئی وابسته است که کمال مطلق و خیر کامل است و میداند با جایگاهی ارتباط برقرار کرده که او را به منزلگاه سعادت خواهد رساند و با معبودی به راز و نیاز خواهد نشست که او را بیهوده نیافریده و برای هدفی او را به جهان هستی آورده است. با نماز حس خدا جویی و خدا دوستی و خدا محوری در فرد رشد میکند و شکوفا میشود نمازگزار احساس سبکبالی و سبک روحی و متانت میکند و در تمام لحظات شبانه روز حال خوشی بر او حاکم است (سیدمیرزایی1382، 42)
نماز در متن جامعه: آیین اسلام از بعد اجتماعی مهمی برخوردار است و با عنایت به برکات آثار وحدت و تجمع و یکپارچگی در بسیاری از برنامههایش بر این بعد تکیه و تاکید داشته است. برگزاری نمازهای واجب نیز به صورت جماعت و گروهی یکی از این برنامههاست نماز مطلوب و ارزشمند آنستکه که در متن جامعه و در میان مردم و همراه با مسئولیتها و فعالیتهای اجتماعی باشد. عدهای به غلط آن را در انزوا و دوری از مردم میجویند (قرائتی1374،207). خداوند، شیر خالص و گوارا از میان غذا و خون پدید آورد (نحل/66) انسان خالص نیز باید از لابلای آلودگیها و ناپاکیهای محیط جان خود را سالم نگه دارد و نیت و عمل خویش را از آلایش ریا پاک سازد و روسفید بیرون آید. اینگونه اخلاص است که ارزشمند و مهم است. مخلص خود را در اختیار پروردگار میگذارد و دل را خانه محبت او میسازد و انگیزه الهی را بر همه اعمال و رفتار خویش حاکم میکند و از این راه به عزت و سربلندی میرسد(قرائتی1374، 146) چرا که خداوند میفرماید: من (الله) هستم. معبودی جز من نیست، مرا بپرست و نماز را برای من بپادار(طه/14) همانا خداوند در قوم و ملتی تغییر و تبدیلی بوجود نمیآورد مگر آنکه خود مردم آن ملت و قوم عوامل تغییر را به وجود آورده باشند(رعد/11) پس پرورش جوانانی انقلابی و مذهبی در جامعه راه را برای نفوذ هر فرهنگی بیگانه در جامعه میبندد نوجوانان باید به هیچ وجه در برابر جلوههای گوناگون مدرنیته دست و پای خودشان را گم نکنند و همزمان درحوزه تربیت دینی سنتی بار بیایند و در حوزه علوم و فنون مدرن و متجدد باشند(حدادعادل1383، 33) چرا که اگر تربیت معنوی پهلوی علم و پرورش روحی نباشد چه بسا که بسیارهم شده است که همین علم مایه فساد شده است (امام خمینی(ره)) و چون مردان و ملتها تنها در نوجوانی قابل اصلاحند وقتی بزرگسال شدند دیگر نمیتوان آنها را اصلاح کرد.(شعاری نژاد1371، 111) اگر اهالی روستاها ایمان آورده، تقوی پیشه سازند همانا برکتها از آسمان و زمین برآنان فرود خواهد آمد.(اعراف/96)
آثار اجتماعی: کوچکترین جامعه خانواده است اگر در خانوادهها روحیه توجه واهمیت به نماز پرورش یابد و والدین از شیوههای صحیح تربیتی برای پرورش دینی بهره جوید. کودکان با آغوش باز از نماز استقبال خواهند کرد و فرایض مذهبی را با حلاوت خاص انجام خواهد داد. اگر میبینیم جامعهای به مسجد کم لطف و یا از آن گریزان است باید به چگونگی تربیت دینی در آن جامعه توجه کنیم که شیوه ناصواب در تربیت دینی خود یکی از عوامل دین گریزی است و نیز افراطهایی که دراین امر میشود زمینهای را فراهم میکند تا کودک و نوجوان از مسجد گریزان شوند. برخوردهای ناصواب بزرگترها در مقابل کودکانی که وارد مسجد میشوند. بها ندادن والدین به فرزندان در جهت انجام فرایض و از سوی دیگربی توجهی بزرگترها به امر مهم نماز در منزل و تضاد تربیتی بین خانه و مدرسه عوامل دینگریزی فرزندان را فراهم خواهند آورد. برداشتهای شخصی از دین و تعصبهای کاملا بیجا به آن باعث میشود که فرزندان دین را امری دشوار و فرایض آن را طاقتفرسا تلقی کنند و به طورکلی خود را از انجام فرایض مذهبی کنار بکشند اگر از هر خانواده فقط یک نفر اینگونه به جامعه تحویل داده شود روشن است که وضع دینی و فرهنگی آن اجتماع در آینده چگونه خواهد شد. اگر جامعه کوچک خانواده و مدرسه در تربیت دینی نسل آینده همت نگمارد و بیتفاوت از کنار فریضه عظیمی چون نماز بگذرد، آینده جامعه بهدست کسانی که دورنمایی کم رنگ از دین و فرایض آن در ذهن دارند خواهد افتاد و این نقطه ضعفی است که اهریمن همواره در انتظار بهدست آوردن آن است تا جامعه مذهبی و اسلامی را به انحطاط وانحراف و خداستیزی بکشاند. جامعه خداگرا به انوار طیبه معنویت و روحانیت مزین است. اجتماع خدا محور که بر پایه نماز و مسجد و عبادت استوار گشته است هرگز دچار پوچگرایی نخواهد شد جامعهای که به زیور نماز آراسته است مملکتی که گلدستههای مساجد را در خود دارد اجتماعی که روزانه 5 بار خود را در زلال نماز شستشو میدهد کمتر دچار آفت آلودگی و انزوا و بزهکاری خواهد شد (سید میرزایی43،1382 ) بیجهت نیست که گلادستون سیاستمدار انگلیسی در آلمان گفته بود: تا نام محمد(ص) بر فراز منارهها بلند است و تا کعبه پابرجاست و قرآن کتاب راهنمای مسلمین است امکان ندارد سیاست ما در سرزمینهای اسلامی استوار باشد (تفسیرنمونه ج4، 438) چرا که تنها صدایی که به آسمان میرسد(کنز العمال،ج7ص689) و شیطانها را به فرار و دلهره وا میدارد، اذان است (کنزالعمال، ج 7 ص692) اگر عطر نماز در اجتماعی پراکنده شود و یاد خدا چون نسیم بهاری برفضای نورانی ان بوزد اگر بر گلدستههای اندیشه جامعه اذان خداگرایی گفته شود اگر چلچله های مشتاق آوای شوق بخواند و قناریان دلباخته آهنگ وصل بزنند. اگر سجادهها به رنگ اخلاص در آیند و مهرها زیارتگاه پیشانی گردند اگر عشق همه نماز را پرکند باید به آن اجتماع بشارت داد چراکه قرین قرآن شدهاند و هم آوا و همنوا با کر و بیان الله گویانند اینچنین جامعهای بر بستر آرامشتابی کران فلاح راه خواهد پیمود و این برترین سعادتی است که خداوند نصیب جامعه خداجو و خداگرا میکند همچون اجتماعی چنان متحد و وابسته به یکدیگرند که هیچ اهریمنی را توان نفوذ در صفوف محکم آنان نیست (سید میرزایی43،1382) همه با یکدیگر به ریسمان الهی چنگ زدهاند و از یکدیگر جدا نمیباشید(آل عمران/103) چون در روزگار غیب باید بین عناصر انقلابی نوعی پیوستگی باشد یعنی در این روزگار دستور اقیموا الصلوة(حج/78) بلاموضوع است. اهالی این سعادت آباد، حاملان قرآنند و نیایشگران شب و شیران روز. خوشا به سعادت چنین جامعهای که جان را در طبق اخلاص پیشکش حضرت دوست کردهاند و از غیر او دل بریدهاند (سید میرزایی1382 44) نوجوان جامعه الهی چنان از حالات نماز تاثیر یافته و آنچنان تشنه این ارتباط ملکوتی گشته است که هرگز به عوض کردن آن با خوشیهای زودگذر دنیایی نمیشود. جوانان جامعه نماز، از نسل الله اکبراند و از قبیله لاالهالاالله و از عشیره صلوات. سرزمین عشیره صلوات به وسعت ایمان آنهاست و آنان برای هر مسلمان واقعی ارج قائلند. دختران جامعه نماز به برکت این باران رحمت میدانند که اگر شخصیت ملکوتی و آسمانی پیدا کنند و اگر به بهای نماز قیمتی شوند، برای تحمیل شخصیت خود نیازی به جلوهگری ندارند چون کمال را در عفاف یافتهاند و پسران برای کشف راهها یکرامات اسیر کراوات نمیشوند بلکه از نردبان نیایش بالا میروند. جوانان جامعه نمازگزار داستان یوسف را از قرآن می¬خوانند و میآموزند که اگر عشق خدا در دل شعله افکند، هزاران زلیخا هم توان اغوای او را نخواهند داشت. آنان بر مسیر کهکشان، در میدان دعا به وقت سحر با محبوب خود قرار ملاقات گذاردهاند و راز دل با او خواهند گفت و ابلیس توان اغوای آنانرا نخواهد داشت در جامعه خداگرا محیطهای فرهنگی و تفریحی رنگی از عبادتگاه را به خود خواهند گرفت و غزل تسبیح و تقدیس پروردگار را با تقوای الهی شان خواهند سرود. جوانان نسل الله و اکبر چون به رب گرویدهاند اسیر غیر او نمیشوند و چون خدا را به دیده دل دیدهاند ابلیس را بهجان راه نخواهند داد سلام بر ائمه طاهرین، آن ستارگان تابناکی که پرچم نماز را با صبر و سکوت، علم و حلم و جهاد و شهادت برفراز گلدستههای تاریخ افراشتند(همان 46) همانان که به غیب یعنی به وجود خدا معاد و فرشتگان ایمان دارند و نماز را بپا دارند.(بقره/3)
نتیجهگیری
نتیجهگیری و ارائه پیشنهاد: خداشناسی، عشق و پرستش در نهاد آدمی به ودیعه نهاده شده، کار اولیای تربیتی پرورش و تقویت احساس مذهبی کودکان و نوجوانان در راستای همان گرایشها و ارضای نیازهای روانی آنهاست. پرورش و هدایت دینی فراگیران در وهله اول در نهاد مقدس خانواده شکل میگیرد و باور میشود و در دوران مدرسه به ثمر مینشیند نوجوانان علاوه بر بیداری معنوی و دینی، خواهش زیاد برای توجه به مفاهیم ارزشی و گزینش آنها و شکلگیری عقاید و هویت مذهبی و رشد فکری، پذیرش مانند دوران کودکی نیستند اما نباید فراموش کرد کودکانی که در خانوادههای پایبند به اصول و مبانی دینی از همان سنین خردسالی و کودکی تمرینات مذهبی را بصورت امری تفریحی و لذتبخش بدون تحمل فشار همراه با عطوفت و در فضایی صمیمی آغاز کرده باشند بندرت ممکن است در دوران نوجوانی و بلوغ به انحراف کشیده شوند و نسبت به اقامه نماز و انجام مسایل شرعی بی تفاوت باشند و این خود نشان دهنده اهمیت و نقش تقوا و تدین والدین در تربیت و پرورش دینی فرزندانشان است. احساس میشود دشمنان دین و معنویت با ترفندهای رنگارنگ و شیطانی خود در صدد بیهویت کردن نسل نوجوان و جوان از ارزشهای دینی است مسئولیت خانوادهها و مربیان بیش از پیش سنگینتر شده. با آنکه درک مفاهیم دینی با تجربههای مذهبی نوجوانان ارتباط مستقیم دارد و هر چه تجارب دینی آنها بیشتر باشد از جمله پرورش در خانوادههای مذهبی و آشنایی با مراسم و اعمال دینی در خانه، مدرسه، جامعه درسطح درک دینی بالاتری خواهند داشت (باهنر1375، 21 ) چون اخلاق مرزی است که زندگی انسانها را از زندگی حیوانات جدا میسازد و به آن رنگ انسانی و معنوی میبخشد و هم اکنون ما در جهانی زندگی میکنیم که متاسفانه در آن از اخلاق و ارزشهای اخلاقی تنها نامی مانده و عصر ما دوران انحطاط اخلاق و مرگ ارزشهای انسانی است، این بحران نگرانیهای زیادی را در جوامع صنعتی برانگیخته است. و این حقیقتی است که پرداختن بکارهای حاشیهای تمام توانمندیهای ما را در پرداختن به مقاوم سازی فرزندانمان درمقابل سیل تهاجم فرهنگی و تبلیغاتی دشمنان داخلی وخارجی تحتالشعاع قرار داده و این عدم هماهنگی، امروز از زندانها و اعتیادها و... نمایان شده است(ضیاییفر1381، 16) در دو دهه اخیر رفتارهای ضد اجتماعی در نوجوانان توجه محققان بسیاری را به خود جلب کرده است گزارشات زیادی از افزایش نابهنجاری رفتاری نوجوانان وجوانان خشونت، اعتیاد و بزهکاری، ... خبر میدهد(حسنی1384،50) بنابراین اگر تعلیم و تربیت به هرشکل از وظیفه شایسته خود غفلت ورزد پریشانی اجتماعی و سختی فردی رخ مینماید. (احمدی1380، 19) با ورود تکنولوژی و تحولات سریع در جوامع اقتضا میکند که والدین و در مجموع اولیا محترم تعلیم و تربیت، با اتخاذ برنامههایی دقیق با اهداف تربیتی به پرورش فرزندان بپردازند (گلپایگان:1386، 25) رابطه با خداوند، عبادت، بندگی، روشن کردن سراچه دل به نور ایمان، انسان متدین و خوب بودن، نمازخواندن، ... ازاجزای تربیت استبدن شک مهمترین رسالت اولیا و مربیان تلاش درشکوفای شخصیت کودکان و نوجوانان تامین بهداشت روانی وپیشگیری از انحرافات و آسیهای احتمالی آنهاست (افروز 1369، 16) و وظیفه اصلی والدین در قبال فرزندانشان شناسایی استعدادها و تواناییها و برنامهریزی براساس این خصوصیات است(جبلی سینکی1385 ،84) چون اولیا و مربیان تربیتی ادامه دهندگان راه انبیا هستند، آنها عهدهدار هدایت و رستگاری فرزندان آدمند و این حقیقتی است به عهده دانایان و هدایت یافتگان قبیله عشق. (ولتکن منکم امة یدعون الی الخیر)(آل عمران /101)پس رستگاری خود و فرزندانمان جز با نماز و نزدیکی با خدا از راه دیگری بدست نمیآید اگر بخواهیم فرزندانی رها از ویژگیهای زشت پرورش دهیم و سبب افتخار خود و جامعه اسلامیمان شویم پس باید آنان را دلباخته نماز سازیم (حیدری1386، 15) چرا که مال و فرزندان زیور این جهانند (کهف/46) و نماز و سایر احکام برای تربیت و هدایت است. (امام خمینی (ره) صحیفه نور، 1368، ج19، 207) امروز بیش از هر زمانی نیاز است که از مناسبترین و موثرترین راهکارهای عملی برای پرورش و هدایت تثبیت تربیت دینی وخدا پسندانه برای رشد و تعالی فرزندان خود استفاده کنیم به روایت امام صادق(ع) باید نه جبری در کار باشد و نه تفویضی. بلکه راهی میانه آن دو(صدر1380، 38)چرا نماز خوب فحشا و فساد را از یک امتی بیرون میکند(امام خمینی ره) اگرچه علاقمندی کودک به دین و خدا اکتسابی نیست و این علاقه در درون او وجود دارد و پس از بلوغ به شکوفایی میرسد اما تعلیم و تربیت در اصل عهدهدار حفظ وحراست و تقویت این تمایلات و مربی پرورش دهنده انهاست(باهنر 1378، 47)پس با ید:
1- او را با مسجد، قرآن، روحانیت، نماز جماعت، نمازجمعه آشنا کنید و در این راه تشویق نمایید.
2- جشن تکلیف با عظمت و مجلل در موقع بلوغ فرزندتان بگیرید و مسئله تقلید و بلوغ را در این جشن برایش تفهیم کنید.
3- مسایل شرعی واجبی را بیخجالتی یادش دهید وگرنه به کسی که خجالت نمیکشد معرفی نمایید.
4- سعی کنید او را با احکام نماز آشنا کنید اگرچه با گرفتن استاد خصوصی و دادن حقالزحمه باشد.
5- درخانه نمازجماعت برگزار کنید و او را در این برنامه دسته جمعی وارد کنید و تشویق نمایید.
6- به طورکلی استفاده از تشویق و شخصیت دادن و آگاهی دادن باید بیشتر از تنبیه و زور باشد.
7- در فرصتهای مختلف حمد و سوره او را گوش کنید و از احکام نماز سوال کنید.
8- با انتخاب یک مصلی در خانه برای کودک نوجوان جا نماز و سجاده قشنگ همراه با مهر و تسبیحی زیبا تهیه کنیم.
9- میتوان برای دخترها چادری زیبا و برای پسرها لباسی ویژه برای نماز خواندن تهیه کنیم.
10- هنگام آموزش قرائت نماز به کودک با آراستن سخن، آهنگین و دلنشین کردن عبارتهای نماز هر چه بیشتر احساس او را بر نماز خواندن برانگیزیم.
11- نعمتها وعنایتهای خداوند و مهر و دلبستگی او را برای کودکان و نوجوانان یادآور سازید.
12- هنگام دعوت به مسجد و نماز به او باخوشرویی برخورد کنید و پس از پایان نماز با خریدن یک خوراکی یا بوسیدن و رفتارهایی این چنین سپاسگذاری خود را به آنان نشان دهید.
13- پرورش عادات مفید در کودکان و نوجوانان به منظور تقویت و ایجاد مهارتهای مذهبی و نماز راز بدو تولد در نظر بگیرید.
14- پرورش رفتارهای مذهبی و تشویق آنان به شرکت در دستهها و مراسم مذهبی، نماز جماعت با کاربرد روشهای نو در خانواده و مدرسه به صورت هماهنگ از جمله مهم دانستن آن توسط خانواده و اولیای مدرسه تاثیر زیادی دارد.
15- عقلانی کردن اعتقادات مذهبی و نماز (که بمعنای پیچیده کردن آن نیست بلکه به معنای فهم نوجوان از آنچه خود میداند است و این معرفت در پرده سرای طولانی شکل میگیرد) و این شکیبایی اولیای تربیتی را میطلبد.
16- عبادت را در حضور کودکان و نوجوانان باید انجام داد تا بصورت عملی القا شود و در موارد ضروری باید به جنبه تئوری قضیه و ذکر داستانها دراین زمینه هم توجه داشت.
17- هماهنگ و برنامهریزی کردن آموزش و پررش برای یکپارچگی برنامههای مشوق نماز در همه مدارس و یا اختصاص یک روز به عنوان روز نماز و یا اهدای هدایا به دانشآموزان اول نماز برای تشویق در ادامه تربیت به نماز در خانواده لازم است.
18- اختصاص دادن بخشی از فعالیتهای تبلیغی و ارشادی به نماز در صدا و سیما و دیگر رسانهها، نهادها و سازمانها برای گرایش نوجوانان به نماز.
19- مربی پدر یا مادر یا معلم شعر نماز را نباید وسیله آموزش مستقیم قرار دهد باید خود از خواندن شعر نماز لذت ببرد و کودکان را در لذتش سهیم کند.
20-اولیا و مربیان شعر نماز را بارها با صدای بلند بخوانند تا ذوق شعر و نماز در کودک بیدار شود.گزینش به موقع و به کار بردن شعر نماز مهم است.
21- فطرت نوجوان الهی است اگر مشروعها نامشروع جلوه نکنند حتما فرد با راهنمایی خطاها را در مییابد.
22- اولیا در فرآیند یادگیری فرزندان به نماز به لایههای عمیق تربیتی، یعنی به حیطه گرایش، اعتقاد و باور قلبی آنها نفوذ کرده و از آن فراتر در حیطه عمل و رفتار بروز مینماید و یادگیری به معنای واقعی رخ داده، تربیت درونی حاصل شده، آموزش ازسطح معلومات و حفظیات به سطح اعتقاد و عمل ارتقا مییابد و جنبه پرورش به خود میگیرد علاوه براین پدر و مادر و مربیان هنگام واداشتن کودک به نماز باید به گونهای رفتار کنند که به دلزدگی او از نماز نینجامد.در این زمینه موارد زیر باید رعایت شود:
1- پرهیز از خسته کردن کودکان و نوجوانان با برنامههای اضافی و تعصبآمیز یا بیداری او برای نماز شب.
2-پرهیز از به هم زدن بازی و سرگرمیهای لذت بخش کودکان و نوجوانان برای واداشتن او با نمازخواندن.
3- پرهیز از کاربرد زور در وادار کردن کودکان و نوجوانان به نماز بویژه در خردسالان.
4- پرهیز از سبک شمردن نماز و برگزارکردن آن با خنده.
5- پرهیز از جدایی انداختن بین دونماز.
6- پرهیز از دعوت کودکان یا نوجوانان به نماز، هنگامی که اورا به تازگی تنبیه کردهاند.
7- پرهیز از نماز خواندن هنگام خستگی و بیحالی.
8- پرهیز از یادآور ساختن مجازاتهای دشوار خداوند برای ترک کنندگان نماز در سنین پیش از 8 سالگی.
9- ارتباط قوی با خانوادههای مذهبی و یافتن دوستانی سالم.
10- جلوگیری از ورود فیلمها و سیدیها و یا انتقال بولوتوسهای منحرف در بین نوجوان و دوستان منحرف.
11- حضور در نماز جماعت و یا مراسم و مجالس مذهبی و حتی زیارتگاه معصومین(ع) به شکل خانوادگی در روزهای تعطیل.
12- فیلم برداری ازمسافرتهای مذهبی خانوادگی و اردویی و دیدن و یادآوری آن فیلمها به شکل خانوادگی درخانه ودسته جمعی درمدارس.
به پایان مقاله رسیدیم. ولی ... در آغاز راهیم، الله اکبرآغاز است، آغاز پرواز، شروع شرح بینیاز. آغاز با نام توست و تو میتوانی مرا به عشق برسانی و طراوتهای طربانگیز عشق به نور خیره کننده و در خشان آن به پرواز و بلندیهای بیانتهای آن راه انسان شدن، کمال یافتن، بندگی کردن، مسلمان زیستن، خدا را برخود سرپرست و حاکم دانستن، خدا را خالصانه پرستیدن.
نماز انس ما با پروردگارمان است، آن را سست نگیریم.
نماز سخن گفتن بنده با خالق است، آن را دوست بداریم.
نماز، غذای روح ماست، فراموشش نکنیم.
حضور قلب و توجه، روح و جان نماز ماست، در نماز خدا را به یاد داشته باشیم.
نماز باز دارنده از فحشا و منکر است بیشتر از آن بهره بجوییم.
نماز برترین عبادت، مهمترین فریضه و عاشقانهترین نیایش و پرستش انسان با معبود خویش است، آن را یکی از اساسیترین کارهای خود بدانیم. بدون نماز روح خسته میشود، امیدها سست میشود و دل و جان انسان بینشاط و فرسوده میشود.
کاش مفهوم نماز در همه شوون اجتماع به چشم میخورد.
کاش درسایه نماز، جامعه از رباخواری و حرامخواری پاک میماند.
کاش از اسرافهای معمولی و کلان به لطف نماز کاسته میشد.
کاش نظم نماز در محافل عمومی خیابانها وپیادهروها متجلی میشد.
کاش در پرتو درخشان نماز در فیلمها و داستانها از به کارگیری عناصر تخدیرکننده و منحرف دوری میشد و مبانی ناب اخلاقی و انسانی به نمایش در میآمد.
کاش درسایه تنومند نماز، هنرمندان ما فاصله محرم و نامحرم را میدانستند و بر پایه موازین شرع نقش اجرا می کردند.
کاش حجاب که زینت یاسهای معطر جامعه اسلامی است در پرتو نماز به کمال میرسید. ای کاش به برکت گسترش نماز و دختران و زنان ما با حجاب کاملتر در محافل عمومی ظاهر میشدند. کاش از زیر روسریهای برخی از زنان قهقهه مستانه شیطان به گوش نمیرسید. ای کاش زنان و دختران با آرایش مبتذل، عکسبرگردان شیطان نمیشدند و ای کاش نماز بر هر عملی ترجیح داده میشد که اگر نماز اجتماع اصلاح شود دردهای دیگر به برکت آن شفا مییابند.
...اگرتاکنون نسبت به نماز کوتاهی و سستی کردهایم راه کمال و توبه باز است، تصمیم بگیریم و به معنای دقیق کلمه امت و محمد و شیعه علی و پیرو حسین و منتظر امام زمان باشیم این پیشوایان رسالت و جهاد و شهادت و غیبتشان برای احیای دین و پیوند انسانها با خدا است.
نماز را جدی بگیریم.....انشاالله
منابع
1- افروز، غلامعلی1371، روشهای پرورش مذهبی نمازدرکودکان و نوجوانان، تهران نشر انجمن اولیا و مربیان ص15
2- استادان طرح جامع خانواده 1379، خانواده و فرزندان در دوره راهنمایی، نشر انجمن اولیا و مربیان، چاپ 13، تهران ص47
3- آزادگان، فروغ، 1378 فاطمه دوست فاطمه، دادالله زارع، فاطمه شیخعطار، علی فرهند، محمدحسن مکارمشیرازی، علیرضا یقطین، آموزش وتربیت دینی، رشد آموزش راهنمایی، سال17، شماره22، ص26.
4- افروز، غلامعلیپور 1369، رسالت اولیا و مربیان در پیشگیری از آسیبهای اجتماعی، پیوند، ص16.
5- احمدی حسین 1380، ساعات پرورشی دوره متوسطه، ماهنامه پرورشی تربیت، شماره 5 سال17 ص17تا19.
6- اختیاری، محمدتقی 1386، نگاه مثبت، رشد آموزش راهنمایی تحصیلی3، دوره13، شماره61، آذر ص37
7- باهنر، ناصر، 1378 آموزش مفاهیم دینی همگام با روانشناسی رشد، سازمان تبلیغات اسلامی، 47
8- باهنر ناصر1371 آموزش معارف دینی به کودکان، مجموعه مقالات سمپوزیوم جایگاه تربیت در آموزش و پرورش دوره ابتدایی، تهران: تربیت ص62
9- باهنر، ناصر 1375.، وظایف مادر آموزش دینی دوره راهنمایی، رشد آموزش راهنمایی تحصیلی، سال3، ش10، 21
10- بهروزنیا، پروین 1386، تربیت دینی نوجوانان، رشد آموزش راهنمایی تحصیلی3، دوره13، شماره61، آذر
11- بخش دینی، اسوهی مومنان کیست؟ 1378 ص6، رشد آموزش راهنمایی تحصیلی، شماره21، سال6،
12- پهلوان علی رضا 1379، گلواژههای آسمانی صلاه (نماز)، تهران، انتشارات جوانه ص 8 و 11
13- پوروهاب، محمود 1380، مجید ملامحمدی، پلهپله تا خدا، نشرب وستان کتاب قم، چاپ 3،.ص10
14- جبلی سینکی، رویا، 1386 چند نکته درباره تربیت فرزندان، نشریه ماهانه آموزشی-تربیتی پیوند، ،ص84.
15- حسنی، اعظم، 1384 فرامرز سهرابی، احمد برجعلی، رفتارهای ضد اجتماعی نوجوانان، مشاور مدرسه1، دوره اول، شماره1،
16- حیدری، غلامحسین 1386، روشهای دعوت کودکان و نوجوانان به نماز درخانواده، مجله پیوند، شماره 330-331، ، ص7 و 8 و 9 و 14
17- حدادعادل، غلامعلی، آسیبشناسی تربیت دینی، ج1، مصاحبه کننده اسدالله مردادی، تهران، نشر مدرسه
18- حدادعادل، غلامعلی 1386، تلاش نسل امروز برای تربیت نسل فردا، نشریه ماهانه آموزشی-تربیتی پیوند، شماره335-334-333 ص8.
19- حسن زاده، علی1383، پسران آفتابگروه سروها، چاپ اول، انتشارات موسسه فرهنگی و هنری نقش سیمرغ، تهران نو،
20-خزایی علیرضا 1384، ارتباط دلپذیر با خدا، مجله پیوند، شمارههای 311-310-309، ص 15 و 19 و 20
21-خزایی علیرضا، 1384 نقش معلمان در توسعه باورهای دینی و رشد اخلاقی جامعه، مجموعه مقالات برگزیده همایش معلم، فرهنگ و توسعه، اداره کل آموزش و پرورش استان اصفهان ص128
22- خمسهای قزوینی علی معروف به حکیم هندی1385، صلوات کلید حل مشکلات، تهران نشر جمال، ص18
23-دبس، موریس1353، ترجمه علی محمد کاردان، مراحل تربیت ص74
24-دیلمی، حسین1383، هزار و یک نکته درباره نماز، پیوند، شماره301، ص15
25- دیلمی حسن1378، هزار و یک نکته درباره نماز، تهران ستاد اقامه نماز
26- رزاقی، ابوالقاسم1362، مسجد پایگاه توحید و تقوا، شر دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی،ص156 و 222 و 177
27- سعادتمند، زهره، 1380 رهنمود تربیتی برای اولیا و مربیان، اصفهان، انتشارات، قاصد سحر ص25
28- سلیمانیفر 1384، ثریا بررسی شخصیت جوان از دیدگاه قرآن،حدیث و علم روان شناسی، انتشارات فرهنگ مکتوب، تهران چاپ2 ، ص163و144
29- سبحانینیا، محمد1386 جوان و آرامش، نشر بوستان کتاب، چاپ3،.ص43
30- سهرابپور، همت 1386 جوانان در طوفان غرایز، قم موسسه بوستان کتاب، چاپ4، ص156
31- سادات، محمدعلی1378، راهنمای پدران و مادران، ج2، شیوههای برخورد باکودکان، تهران نشر فرهنگ اسلامی
32- سادات، محمدعلی 1378، راهنمای پدران و مادران، جلد1، شیوههای برخورد با کودکان، تهران نشر فرهنگ اسلامی
33- سیدعلیشفیعی مطهر، 1380، فرهنگ مشارکت 30، سال8، شماره 30، ص5
34- سلیمانی علی، 1377،رشد معلم، سال17، 7
35-سیدمیرزایی، زینب، 1382، نماز زیباترین پرواز، باشکوهترین آغاز، بوستان کتاب قم، چاپ2 ص10و12 و 13 و 19 و 82 و 11 و 20
36- شرفی محمدرضا 1379 و محرم آقازاده و منوچهر فضلیخانی، بلوغ و نوجوانی، موسسه فرهنگی منادیان تربیت، ص115و117
37- شرفی؛ محمدرضا، 1372دنیای نوجوان، تهران انتشارات تربیت، 160و142
38- شرفی، محمدرضا1380، مبانی و آثار روان شناختی نماز، تربیت، سال16، اردیبهشت. ص17
39- شعارینژاد، علیاکبر1371، روان شناسی رشد2، نوجوانی و بلوغ، انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ سوم.ص111
40- صالحی، علی، 1378، نماز در مدرسه رشد راهنمایی تحصیلی، شماره مسلسل22، سال7. ص32 و 33
41-صدر، سیدرضا، 1380، راه قرآن، و یرایش2، ناشر بوستان کتاب انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم
42- صالحی، افشان 1379، سجده دل یا قلب نمازگزار، ویرایش 2، قم دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه چاپ 3، مرکز انتشارات
43- ضیاییفرد یدا...، 1381 نگاهی به نهاد امور تربیتی، ماهنامه پرورشی تربیت، شماره 7 و 8 سال17 ص15 ، 16
44- عزیزی عباس 1379، جامع آیات و احادیث موضوعی نماز، جلد1 و 2، قم، انتشارات نبوغ ص111و112و379
45- عزیزی، عباس1384، ثواب نماز جماعت، انتشارات صلاه، چاپ10، ص64
46- عزیزی، عباس1376، معماها ومسابقات نمازج1، چاپ8، نشر نبوغ ص271و110و271
47-عطاری، سیداحمد، 1380،نماززیباترین ترانه عشق،تربیت 6،سال17،ص17و16
48- قدوسی،حسین1374،آموزشگاه نماز،ج1،انتشارات شهید مدنی،چاپ 2، و47
49- قمیفر، محمد، 1381 نماز محبوبترین عمل نزد خداوند، تربیت7-8، سال17و65
50- قائمی علی،1375اقامه نماز در دوران کودکی و نوجوانی، تهران ستاد اقامه نماز. ص10 و 66
51- قائمی، علی1370، دنیای نوجوانی دختران، انتشارات امیری، ص425
52- قائمی علی 1363، اسلام و تربیت دختران، انتشارات امیری ص125
53- قائمی، علی 1375، نماز در دوران کودکی و نوجوانی مجله پیوند، شماره 196، ص 29 و 28 و 46 و 59
54- قائمی، علی 1377: نماز در دوران کودکی، مجموعه سخنرانیهای نماز و تربیت، دفتر 2، تهران ستاد اقامه نماز، 101.
55- قرائتی، محسن 1374، پرتو از اسرار نماز، تدوین: جواد محدثی، نشر ستاد اقامه نماز ص97
56- قرائتی، محسن1374، یکصد و چهارده نکته نماز، قم، نشر ستاد اقامه نماز ص 11 و 57 و 67 و 77
57- قرائتی، محسن 1377، یکصد و چهارده نکته درباره نماز، نشر معاونت أموزش سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، ستاد اقامه نماز، ص23
58- قرائتی، محسن 1368، راز نماز (برای نوجوانان)، تهران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ص45 و 40
59- کریمی عبدالعظیم 1374، نکتههای روان شناختی در تربیت دینی فرزندان (نماز و خانواده) تهران ستاد اقامه نماز و احیای زکات، ص6.
60- کامرانی، محمد 1376 و ملبوبی، حدیث حدیث چهل حدیث، قم دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مرکز انتشارات چاپ3
61- کرمیان زیاراتی، خدابخش1380، کلام برتر، سخنان حضرت علی(ع) تهران ستاد اقامه نماز ص172
62- گلپایگانی، قدسی اعظم 1386، اوقات بعد از مدرسه، رشد آموزش راهنمایی تحصیلی، دوره12، شماره 58، ص25.
63- لقمانی احمد، 1385 موضوعات و شیوههای گفتگو با نسل جوان، انتشارات بهشت بینش، چاپ5، ص363
64- موسوی خمینی، روحالله، 1386 صحیفه نور، جلد19، تهران انتشارات وزارت ارشاد اسلامی
65- معاونت فرهنگی- هنری1370، ستاد اقامه نماز، نماز نشانه حکومت صالحان،ص100
66- مراد حاصل، مهدی 1385، تربیت دینی، نشریه ماهانه پیوند، شماره326، ص10و11
67- مهرمحمدی، مجید1385، کودکان در مورد خدا و عبادت او چگونه میاندیشند، مجله تربیتی پیوند، ش 320
68- مهرمحمدی، مجید1385، آموزش نماز به کودکان در آیات قرآن و روایات اسلامی، مجله پیوند شماره 323-322-321 ،
69- ملکی، حسن 1382، سیمای خانواده در زیارت عاشورا، پیوند، شماره 282-283، فروردین واردیبهشت. ص11
70- معاونت پرورشی وزارت آموزش و پرورش، 1374 طرحها و فعالیتهای گروهی دانش آموزان، تهران نشر تربیت، 72
71- مکارم محمدحسن، 1385، به سوی حق، رشد آموزش راهنمایی تحصیلی5، دوره12، شماره پیدرپی55، 6و7
72- نعیمی، جواد 1375، شوق پرواز، مشهد انتشارات گوهر سیاح ص64.
73- نرمافزار جامعاحادیث اهلبیت1383، نور5/2 جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم انسانی
74- واشقانیفراهانی، زهرا، 1378، مسئولیت والدین در دوران نوجوانی و بلوغ، ماهنامه تربیت2، سال15، ص56
75- واعظی نژاد، حسین، 1378، طهارت روح، قم ،نشر ستاد اقامه نماز1374ص252 و 253