علیاکبر شایسته نژاد
دکترای علوم قرآن و حدیث، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید رجایی
مقدمه
مساجد نقش مهمی در تعظیم شعائرالهی، تعلیم فرهنگ ژرف و گسترده دین، ترویج اخلاق، بسیج مردم برای مبارزه با طاغوت دارند. خداوند عزیز یکی از علل جهاد را زنده نگه داشتن مساجد و مراکز ترویج دین بر شمرده و فرموده است: وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزیزٌ (حج: 40) : و اگر خداوند بعضى از مردم را بوسیله بعضى دیگر دفع نکند، دیرها و صومعهها، و معابد یهود و نصارا، و مساجدى که نام خدا در آن بسیار برده مىشود، ویران مىگردد! و خداوند کسانى را که یارى او کنند (و از آیینش دفاع نمایند) یارى مىکند خداوند قوى و شکست ناپذیر است.
مسجد میدان مقابله ایمان و کفر و اوج گرفتن مؤمنان به معراج است. از این روی خداوند به کسانی که بر شرک و کفر خویش استوارند، نیت شان پلید و هدفشان حاکم نمودن طاغوت و گسترش فساد است، اجازه نمی دهد که در امر آبادانی مسجد که محل مبارزه با کفر و شرک است، مشارکت کنند. و می فرماید: إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ فَعَسى أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدین(توبة:18) : مساجد خدا را تنها کسى آباد مىکند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده، و نماز را برپا دارد، و زکات را بپردازد، و جز از خدا نترسد امید است چنین گروهى از هدایتیافتگان باشند.
داستان مسجد ضِرار درسی است برای عموم مسلمانان در هر عصر و دورانی تا هرگز ظاهربین و سطحینگر نباشند و فریب افراد به ظاهر، حق به جانب را نخورند. نفاق و منافق در هر رنگ و لباسی ممکن است ظاهر شود؛ حتی در لباس طرفداری از قرآن و مسجد. مخالفان اسلام ممکن است در لباس دین، ضد دین فعالیت کنند. موضوع اتحاد میان مسلمانان بهقدری اهمیت دارد که حتی اگر ساختن مسجدی در کنار مسجدی دیگر موجب تفرقه و پراکندگی مسلمانان گردد، مسجد تفرقهانداز، نامقدس است؛ خانهی خدا نیست، بلکه کانون شیطان است. (نک: توبه:107)
راهبردها
راهبردها، هدفهای کلانِ دراز مدت وامور ایده آل هستند. بدون ترسیم نقشه جامع و بلند پروازانه برای آینده، حرکت رو به جلو انسان بسیار کُند و آرام خواهد بود.
توصیههای این بخش، تداعی کننده مدینه فاضله دینی است که در آن نیایش و نماز بالاترین سهم را در زندگی مردم ایفا میکند و بیشترین اهتمام نظام به گسترش زمینههای عبودیت و مراکز ذکر و نیایش است.
انتظار قرآن کریم از جامعه ای که به نام اسلام و قرآن شکل گرفته است، گام نهادن در چنین مسیری است.
الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاة (حج:41): همان کسانى که هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا مىدارند، و زکات مىدهند.
یقینا در جامعه جهانی اسلامی که حضرت محمد (ص)، مأموریت عینیت بخشیدن به آن را داشته است، وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمین(انبیاء:107) عبودیت اصلی ترین مأموریت انسان کامل محسوب می شود. وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ (ذاریات:56)،
پس جایگاه عبودیت یعنی مسجد باید برترین، شریف ترین، زیباترین، معطرترین و ... مکانها باشد. و اکنون آخرین فرزند معصوم آل الله در انتظار است تا خداوند رخصت ظهور او را صادر نماید، تا مسجد را به جایگاه اصلی خود را باز گرداند.
برخی از راهبردها برای تقویت جاذبه مساجد و جذب جوانان عبارتند از:
1. ساماندهی بنای مساجد
بنای مسجد باید بر اساس تقوا باشد و خداوند عزیز به پیامبر اسلام(ص) فرموده است: لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فیه (توبه: 108): آن مسجدى که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده، شایستهتر است که در آن (به عبادت) بایستى. بر این اساس یکی از راهبردهای مهم نظام جمهوری اسلامی و حوزههای علمیه قم، سامان دهی بنای مساجد با هزینههای حلال و مباح است.
مسجد مرکز ذکر، دعا، عبودیت و پیوستن به خداست. چنین مرکزی اگر خدای ناخواسته با پول شبهه ناک و نامبارک ساخته شود، خلوص و صفای آن کمرنگ شده و نتایج معنوی مطلوب از آن به دست نمی آید.
هزینه ساخت مسجد باید به شیوه ای منطقی و منطبق با موازین شرعی و توسط افراد با مروت و درد آشنا و دین شناس تأمین شود.
1-1. آفات تأمین هزینه ساخت مساجد
الف. استـاد شهید مطهری، در بررسی این نظریه که در تعالیم عالی اسلام، هدف وسیـله را توجیـه نمیکند؛ هشدار می دهد که تأمین هزینه ساخت مساجد با توسل به خواب نما شدن، دروغ گفتن و ... مغایر اصل تقوی است و از منزلت و جایگاه معنوی خواهد کاست. (نک: مجموعه آثار: 16/79)
ب. تأمین هزینه ساخت مساجد، در رودربایستی قرار دادن افراد و استفاده از مهجور به حیا بودن برخی افراد است که ممکن است در قلب خود نسبت به این کار رضایت نداشته باشند.
ج. تأمین هزینه مساجد توسط کسانی که دست به کارهای خلاف مروت می زنند. مثلا بی انصافی کرده و جنس را با سود بیشتری می فروشند، با احتکار، تدلیس و ... قسمتی از هزینه ساخت یا نگهداری مسجد را می پردازند.
د. تأمین هزینه مساجد توسط افراد، برای آنان این حق را ایجاد میکند که در تعیین امام جماعت و اداره مسجد دخالتهایی کنند و مسجد را از انجام رسالت و وظیفه اصلی خود به انحراف بکشند.
هـ. گاهی ممکن است امام جماعت ناچار به تملق و دست بوسی این افراد شده و برای جلب توجه آنان در تأمین هزینههای نگهداری، آب، برق و ... در تبلیغ و ارشاد قدمی فراتر از سلایق آنان بر ندارد. همان امری که استاد مطهری(ره) از آن به عنوان عوام زدگی یاد کرده و آن را از عقرب زدگی و ... خطرناک تر می داند. و می نویسد: هر جامعهاى نیز یک نوع آفت مخصوص به خود دارد. آفتى که جامعه روحانیت ما را فلج کرده و از پا درآورده است «عوامزدگى» است. عوامزدگى از سیلزدگى، زلزلهزدگى، مار و عقربزدگى بالاتر است. این آفت عظیم معلول نظام مالى ماست.(مجموعه آثار: 24/498)
روشهای رایج که بنای بسیاری از مساجد را سامان داده است، از تأثیر معنوی مسجد خواهد کاست. زیرا دعا، ذکر و ... جز در محیط نورانی و فضای تطهیر شده اوج نمی گیرد.
استاد مطهری می نویسد: قرآن، پیغمبر، ائمه و کسانى که تربیت شده این مکتب هستند، محال است که براى هدف مقدس، از یک امر نامقدس مثلًا از یک امر پوچ، از یک امر باطل، از یک امر بىحقیقت ولو یک تمثیل استفاده کنند. (همان: 16/100)
2. سازماندهی نیروی انسانی مساجد
خداوند عزیز مسجد را جایگاه انسانهایی معرفی کرده است که دوستدار پاکی و طهارتند. فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ (توبه:108): در آن، مردانى هستند که دوست مىدارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد!
مؤمنان مسجد را جایگاهی برای گریز از امور مادی و آلْودگیهای روز مره می دانند. رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إیتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصار(نور:37): مردانى که نه تجارت و نه معاملهاى آنان را از یاد خدا و برپاداشتن نماز و اداى زکات غافل نمىکند آنها از روزى مىترسند که در آن، دلها و چشمها زیر و رو مىشود.
و از این رو خداوند فرمان می دهد تا در جایگاه جوانمردان کهف که از ظلمت و تباهی نظام آلوده به کفر و شرک به پناهگاه امن الهی روی آوردند، مسجد بنا شود. ْ قالَ الَّذینَ غَلَبُوا عَلى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِمْ مَسْجِدا(کهف:21): آنها که از رازشان آگاهى یافتند (و آن را دلیلى بر رستاخیز دیدند) گفتند: «ما مسجدى در کنار (مدفن) آنها مىسازیم (تا خاطره آنان فراموش نشود.)
نیروی انسانی مساجد عبارتند از: امام جماعت، هیئت امنای مسجد و خادم آن.
2-1. ائمه جماعت
استاد مطهری می نویسد: شئون روحانى که فعلًا معمول است از قبیل امامت جماعت، نه یک شأن مخصوص روحانى است و نه کسى حق دارد آن را بهانه قرار داده و دست از هر کار و شغل و خدمتى بکشد و در انتظار موقع نماز بماند و مسجدى برود و برگردد و زینت مجالس ختم باشد و اینها را شغل شاغل خود قرار دهد و عمرى کَلّ بر اجتماع بوده باشد. ( مجموعه اثار: 24/492)
شواهد نشان می دهد که برخی از ائمه جماعت، با شیوه تبلیغ، علوم روز، مدیریت و سازماندهی نیروی انسانی و نشریات و ... آشنا نیستد و این امر موجب تضعیف حوزههای علمیه و منزلت روحانیت است. پس باید عده ای از عالمان با تجربه حوزه با کمک علمای جامعه شناس، روانشناس و ... مبانی و نقشه راه سازماندهی ائمه جماعت را تدوین کنند به گونه ای که علاوه بر حفظ منزل حوزه، مدیریت مساجد، با مقتضیات زمان همآهنگ شود.
حکیمی می نویسد: باید با تلاش حوزههای علمیه انقلابی ژرف در تمام ابعاد مساجد پدید آید و تحولی عظیم در طرز اداره و برنامه ریزی آنان به وجود آید. (نشریه حوزه: 4/20)
در میان هزاران مسجد، اگر یک امام جماعت از تقوا و پرهیزکاری مورد انتظار مردم برخوردار نباشد، خدشه ای عمیق و زخمی کاری بر پیکره معنوی نماز جماعت وارد خواهد کرد و دهها نفر را نسبت به بسیاری از این مردان مخلص بدگمان خواهد نمود.
2-2. سامان دهی هیئت امنای مساجد
یکی دیگر از مشکلات برنامه ریزی و مدیریت مساجد، اعضای تشکیل دهنده هیئت امنای آن هستند. معمولا افراد سن بالا، یـا بـازنشسته که تمـام همت خویش را صرف اقـامه نمـاز جماعت و برگزاری مراسم سنتی می کنند، و به نیروهای جوان و خوش فکر اجازه نو آوری و ابتکار نمی دهند و گاه آنان را به دلایل واهی مورد تمسخر و بی اعتنایی قرار می دهند.
این امر مخصوصا اگر این افراد در تأمین هزینه ساخت مسجد نیز سهمی داشته باشند، از حساسیت بیشتری برخودار ست.
علمای حوزه می توانند با تعریف ویژگیهایی برای اعضای هیئت امنای مسجد، ترکیبی از افراد میان سال و جوان را که دارای قدرت مدیریت و سازماندهی، آشنای با علوم روز، آگاه به شیوههای جذب جوانان و روشهای نوین اداره اماکن مذهبی هستند، زمینه را برای حضور پر شورتر جوانان در مساجد فراهم کنند.
در برخی از مساجد ویژگیهای پیش گفته مشاهده می شود ولی همه ابعاد گسترده این رسالت خطیر را تأمین نمیکند.
2-3. تربیت خادمانی مؤمن و دلسوز
خادمان مسجد، نقش بسیار مهمی در جاذبه مساجد دارند. متأسفانه برخی از این خادمان نه تنها از ایمان و اخلاق بی بهره اند، بلکه گاه معتاد به مواد مخدر و بی بهره از تربیت نیز میباشند.
با گزینش افرادی مؤمن و صلاحیت دار، علاقه مند به پاکیزگی و نظافت و برخوردار از اعتقاد قلبی به خدمت معنوی می توان این جایگاه را از آلودگی احتمالی پیراست.
2- 4. طراحی معماری مساجد
یکی از جاذبههای کهن، قوی و غنی مساجد تجلی معماری اسلامی در آن است. غنای فرهنگ دینی و جلوه آن در بزرگ ترین جایگاه عبودیت و دعا، به هنر اسلامی رونق خاصی بخشیده است.
سازگاری اسلام با هنر، از آن روست که یکی از صفات و اسمای حسنای خداوند، جمیل است و هموست که جمال را دوست دارد. امام صادق(ع) از قول امام علی(ع) فرمود: إِنَّ اللَّهَ جَمِیلٌ یُحِبُّ الْجَمَال (کافی: 6/438)
معماران مسلمان کوشیده اند برای هر زیبایی که در خور مسجد است، جایی در مسجد فراهم آورند.
شهید مطهری می نویسد: شاهکارهای صنعتی ایران در دوره اسلامیاعم از معماریها، نقاشیها، خوشنویسیها، تذهیب کاریها، خاتم کاریها، کاشی کاریها و معرق سازیها و غیره، بیشتر در زمینههای دینی ـ اسلامیبوده است. آنچه بر همه واضح است این است که شاهکارهای فوق، همه در مساجد، مشاهد، مدارس، قرآن و کتب ادعیه تجلی کرده است. معمارها، هنر خود را در مساجد و مشاهد و مدارس اسلامیبروز داده اند. گنبد مسجد شیخ لطفاللَّه اصفهان از جاهایى است که علم و هنر و صنعت به کمک دین آمده است، یعنى احساسات دینى از یک طرف و ذوق هنرى از طرف دیگر دست به دست هم دادهاند و یک شعار مذهبى در لباس هنر و صنعت به جلوه درآمده است. کتیبههاى خیلى عالى قرآنى مثل کتیبهاى که بایسنقر در ایوان مقصوره مشهد نوشته است، از جاهایى است که هنر و صنعت به احساسات مذهبى یارى کرده است.(مجموعه آثار:25/320)
اکنون نیز معماری بسیاری از مساجد از زیبایی و لطافت فوقالعادهای برخوردار است. میتوان با استفاده از ذوق هنرمندان جوان و استناد به ریشههای عمیق معنوی بر گستره و جاذبه آن افزود. و بنا به مقتضیات زمان، توجه به شرایط بومی و منطقه ای، آداب و سنتهای رایج اجتماعی، نیازها و ضروریات آن طرحی لطیف و پاسخگو ارائه کرد.
منطقه بنای مسجد علاوه بر در دسترس بودن باید از شرایط مناسبی برای آمد و شد، محل پارک اتومبیل، عدم مزاحمت برای شهروندان، فضای دلنشین، ساختار ورودی مناسب، امکان نظافت و پاکیزگی (مخصوصا نظافت پا ) و ... برخوردار باشد.
3. راهکارها
مسجد رسالت بزرگی در هدایت و تربیت انسان دارد. شکوه و عظمت مسجد در آن است که باب عبودیت خدا باشد و امور تربیتی و اخلاقی جامعه را سامان بخشد. با توجه به آنچه گفته شد، مسلم می شود که بقاء و شوکت دین و دولت در تقویت و به پاداشتن مساجداست. بر مسلمانان به ویژه حوزههای علمیه لازم است که مساجد را آباد کنند،؛ حریم آن را پاس بدارند. البته پاسداری از مساجد جز با بهره گیری هر چه بیشتر و استفاده بهتر از نیروهای جوان و مؤمن ممکن نخواهد بود.
اهمیت مسجد:
مسجد خانه خدا در زمین، منبع فیوضات معنوی و برکات گوناگون برای نمازگزاران و جامعه اسلامی است. بی گمان حضور در چنین جایگاهی، آثار فراوانی برای زن و مرد حاضر در مسجد به ارمغان خواهد داشت.
پیامبر اسلام(ص) به ابوذر فرمود: یَا أَبَا ذَرٍّ کُلُّ جُلُوسٍ فِی الْمَسْجِدِ لَغْوٌ إِلَّا ثَلَاثَةً قِرَاءَةُ مُصَلٍّ أَوْ ذَاکِرٌ لِلَّهِ تَعَالَى أَوْ مُسَائِلٌ عَنْ عِلْم (وسائل الشیعه:4/117): نشستن در مسجد بیهوده است، مگر برای سه کار ؛ خواندن قرآن، ذکر خدا و جستجوی علم.
قرآن کریم می فرماید: أَقیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُون (اعراف:29): و توجّه خویش را در هر مسجد (و به هنگام عبادت) به سوى او کنید! و او را بخوانید، در حالى که دین (خود) را براى او خالص گردانید! (و بدانید) همان گونه که در آغاز شما را آفرید، (بار دیگر در رستاخیز) بازمىگردید!
علامه سید عبدالحسین شرف الدین می نویسد: اذان و اقامه از بزرگترین شعائرالهی است. ندائی که زمین و آسمان را به هم پیوند می دهد و تواضع مخلوق را با عظمت خالق درهم می آمیزد. (نشریه حوزه:4/22)
حضور زنان و مردان در مسجد، تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعی، جویا شدن از احوال یکدیگر و احوال مسلمین، بخشی از ظرفیت بزرگ مساجد است. به پشتوانه این اجتماع، حکومت اسلامی به اهداف خود خواهد رسید. واتحاد که یکی از پیمانهای الهی پیامبران و از سفارشات موکد ائمه هدی است، بر جامعه سایه می گستراند. و تفرقه و آثار شوم آن از جامعه اسلامی رخت برمی بندد. و نیروی عظیم امت اسلامی برای ساختن جامعه ای نوین بر مبنای عدل و داد به کار گرفته می شود. به دلیل اهمیت اجتماع مسلمانان در مسجد، پیامبر اسلام (ص) فرمود: لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَمْ یُصَلِّ فِی الْمَسْجِدِ مَعَ الْمُسْلِمِین (استبصار:3/12)
امام علی(ع)، ره آورد مسجد، برای مؤمنان را چنین بیان میکند:
1. به دست آوردن دوستانی خداشناس، پرهیزگار و اهل یقین که انسان را در طی مدارج کمال انسانی یاری کنند.
2. بهره مند شدن از دانشی که موجب تقویت مبانی علمی و عملی توحید، اخلاق، مسائل مستحدثه و ... شود.
3. برخورداری از نشانه محکمی بر آیات الهی که الگوی آن در وجود امام جماعت و نمازگزاران تجلی یافته است.
4. رحمتی از خداوند طلب کرده و در انتظار تحقق آن بوده است و به برکات تجمع مؤمنان در مسجد به آن دست می یابد.
5. موعظه ای دلنشین و اثر گذار از عالم ربانی و انسان متقی شنیده و به موجب آن از ارتکاب عمل یا سخن زشتی دست شسته و به گناه گفتاری یا عملی آلوده نمی شود.
6. پند و اندرز هدایت گری شنیده و یک درجه از نردبان هدایت بالاتر رفته و با حکمت و برهان جدیدی در علم توحید آشنا می شود.
7. از ترس اینکه اعتبار و آبروی او در جمع مؤمنان نمازگزار کاستی نیابد و منزلت و شأن او کاسته نشود، گناهی را ترک میکند.
8. حیا و آزرم ناشی از اینکه ممکن است برخی نمازگزاران در کوچه و محله اعمال او را ببینند، موجب شده تا از عمل ناپسندی دست بشوید.
هر یک از این هشت اثر حضور در مسجد برای اصناف و طبقات مردم از زن و مرد، کارساز و راهگشا ست. و نقش عظیم و مأموریت وسیع مدیران را بیان میکند. این مهم زمانی به نتیجه مطلوب خواهد رسید که مسجد از جاذبه کافی برخوردار باشد و همه طبقات مردم به ویژه نسل جوان که از صفای قلب و معنویت بیشتری برخوردارد و به فرموده امام خمینی(ره) جوانان نزدیک ترند به ملکوت( صحیفه نور: 21/45)، حضور چشم گیری در آن داشته باشند.
آنچه در کوتاه مدت میتواند تا حدودی بر جاذبه مساجد بیفزاید و موجب حضور پر رنگ تر جوانان علاقمند شود. عبارتند از:
3-1. ویژگیهای امام جماعت
در شرایط کنونی کار مدیریت مسجد را نمی توان منحصر به اقامه نماز دانست. ارتباط عاطفی با نمازگزاران، امر تبلیغ، کتاب خوانی، برنامههای آموزش قرآن، نهج البلاغه، احکام شرعی و ... نیز از وظایف امام جماعت محسوب می شود.
شرایط و خصوصیات فردی و اجتماعی امام جماعت، نقش بسزایی در جذب عوم مردم به ویژه جوانان دارد. برخی از این ویژگیها عبارتند از:
3-1-1. آراستگی:
امام جماعت باید از ظاهری آراسته برخوردار باشد. وضع ظاهری او منظم، لباس او نظیف بوده و از بوی خوش استفاده کند. چهره شاداب و با نشاط، متبسم بودن، برخورداری از جاذبه مناسب، برخورد متین و متواضعانه با مردم، داشتن آرامش و وقار و ... میتواند زمینههای ارتباط و اثر پذیری بیشتر مردم مخصوصا جوانان که از احساساتی لطیف و صفای باطنی برخودارند، فراهم کند.
3-1-2. زمان شناسی:
استاد مطهری می نویسد: همانطور که در حدیث شریف کافی آمده است: الْعَالِمُ بِزَمَانِهِ لَا تَهْجُمُ عَلَیْهِ اللَّوَابِس (کافی: 1/26) آشنائی با اوضاع و جریانات زمان و شناخت عوامل دستاندرکار اجتماع، امکان پیش بینی میدهد و با پیش بینیها میتوان به مقابله با حوادث ناگوار شتافت. همچنین امکان بهره برداری از فرصتهای مساعدی که تحولات زمان پیش میآورد، به وجود میآورد. کسی که نمیداند در جهانی که زندگانی میکند، چه میگذرد؟ چه عواملی بر سرنوشت حال و آینده جامعه اثر می گذارد، روزگار آبستن چه حوادثی است و ... ؟ هرگز نمیتواند به مقابله با نیروهای مهاجم برخیزد و یا از فرصتهای طلائی زودگذر، بهره بگیرد. (نک؛ مجموعه آثار: 24/280)
امروز به دلیل گسترش دهکده جهانی و وجود شبکههای مختلف ارتباطی هزاران اندیشه جدید و هزاران شبهه و سؤال نو در ذهن جوانان وجود دارد.
امروز جوانان از امام جماعت مسجد محله خود انتظار دارند که در حل مشکلاتی چون روابط دختر و پسر، موسیقی، تفریحهای مورد علاقه آنان، تجارت الکترونیکی و ... جوابهای شفاف، دقیق و قانع کننده داشته باشد. حوزه علمیه باید با آموزش ائمه جماعت و ایجاد شبکههای غنی و پر محتوا، آنان را در پاسخ گویی به انواع شبهات، مهیا کنند.
به ویژه انتظار جوانان این است که امام جماعت واقع بین، آشنا به مسائل سیاسی و اجتماعی داخلی و خارجی باشد و در بیانِ حق، اسیر ملاحظات حزبی، منافع شخصی و انگیزههای مادی نباشد.
یکی از وظایف مهم امام جماعت جلوگیری از رقابتهای حزبی و سیاست بازی در مسجد است. مصیبت بزرگ مسجد آن است که عده ای کژاندیش و بد سلیقه، در جمع مریدان امام جماعت قرار گیرند و ملاحظه کاری و باند بازی آنان، موجب انحصار وعظ و ذکر در عده ای خاص شود.
به فرموده پیامبر عزیز اسلام(ص) امام جماعت زمانی میتواند امین مردم باشد و اعتماد مردم را به خود جلب کند و جوانان با آرامش در کنار او بنشینند و رازهای درونی خود را برایش بگشایند که دنیا زده و مداح سلاطین نباشد. که اگر چنین شد مردم برای حفظ دین خود، باید از او بگریزند. الْفُقَهَاءُ أُمَنَاءُ الرُّسُلِ مَا لَمْ یَدْخُلُوا فِی الدُّنْیَا قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا دُخُولُهُمْ فِی الدُّنْیَا قَالَ اتِّبَاعُ السُّلْطَانِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَاحْذَرُوهُمْ عَلَى دِینِکُمْ (کافی:1/46)
آمیزش دین به سیاست نباید موجب شود که سیاست بر دین سیادت کند و معنویت قربانی مقام پرستی و حاکمیت شود، بلکه باید سیاست و سیاستمداران در برابر دین زانو بزنند و از آداب و اخلاق قرآنی فاصله نگیرند.
مقام معظم رهبری بیان لطیف و زنده ای از مفهوم "ابن لبون" ارائه فرمودند که هیچ انسان وارسته و تأثیر گذاری نباید در فتنهها، به بهانه عمل به سخن امام علی (ع) سکوت کند. پس امام جماعت نباید در انتقاد از رفتارهای ناشایست و بیان ریشه ناهنجاریهای موجود مسامحه کند. و برخی از آنان با برخورد ناشایست با جوانان دل سوز اهل انتقاد، آنان را از مسجد طرد کنند.
3-1-3- ارتباط:
یکی از ویژگیهای مهم ائمه جماعت، توان ارتباطی مؤثر و عمیق است. استاد مطهری می نویسد: نگاهی به وضع مساجد نشان میدهد که بعد از انقلاب، اغلب مساجد خلوت شده است. یکی دلیل این امر این است که تا قبل از پیروزی انقلاب، مساجد به بهترین نحو، نقش انقلابی خود را انجام میدادند. در آنها همان مسائلی مطرح میشد که مردم خواستارش بودند؛ اما بعد از پیروزی انقلاب، مساجد خود را با این تغییرها هماهنگ نکردند. اکنون احیای مسجد، بیش از هر زمان دیگر احساس میشود.
و نیز می نویسد: لازم است در کنار مسجد، رادیو و تلویزیون هم برنامههای مذهبی داشته باشند. حزب اسلامیو کانونهای تعلیمات سیاسی و مذهبی هم باید به وجود بیایند. مردم از طریق این کانونها، میباید تعلیمات و آموزشهای سیاسی ببینند؛ اما اگر همه این نهادها، جای مسجد را بگیرند، آن وقت، فاجعه به وجود میآید. راه جلوگیری از این فاجعه، تعطیل این نهادها نیست؛ بلکه این مساجدند که باید در وضع خود، تجدید نظر کنند و در این میان سهم عمده و نقش اصلی، به دوش روحانیت است. (مجموعه آثار: 24/271)
الف) قدرت بیان
در طول تاریخ، سحر بیان یکی از عوامل مهم جذب دیگران به شمار رفته و قرآن کریم با بیان دلنشین وحی الهی، گوی سبقت را از همگان ربوده وکلام پیامبر(ص)، امام علی(ع) و ائمه نیز از اثر گذاری فوق العاده برخوردار بوده است.
پس امام جماعت باید با برخورد شیرین و گفتار لطیف خود جوانان را در مسجد حفظ کند و تعالیم الهی را با مهر و محبت در آمیزد و چون شهدی گوارا در جان جوانان بریزد.
آشنایی با فرهنگ گفتاری و اصطلاحات رایج بین جوانان میتواند بر جاذبه سخن او بیفزاید. استفاده از منابع غنی ادبی گامهای مؤثری در این زمینه است.
اگر امام جماعت سخن نیکو را به نیکو و دلنشین بیان کند و آثار سخنانش در عمل و رفتار او هویدا باشد، یقینا دلربایی خواهد کرد و جانهای تشنه را سیراب خواهد نمود.
ب) شرح صدر
امام جماعت باید از شرح صدر و حوصله کافی برخوردار باشد. و از انتقادها و ایراد گیریهای جوانان نکته سنج و زود رنج، خود را نبازد. پیامبر عزیز اسلام(ص) به قدری به شنیدن سخنان مردم اهتمام می ورزید و با جان و دل به درد دل آنان توجه می کرد که منافقین به او لقب "اُذُُن" دادند. خداوند فرمود: وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُم(توبه:61): و مىگویند: او آدم خوشباورى است! بگو: خوشباور بودن او به نفع شماست!
لازمه هدایت افراد جامعه انسانی، به ویژه نسل جوان، داشتن گوشی شنوا و قلبی راز دارست. توجه به مسائل و مشکلات گوناگون و فراوانی که بسیاری از جوانان از عهده تحمل آن بر نمی آیند، نیازمند افرادی صبور، درد آشنا، راز دار و مشکل گشاست. امام جماعت می توان یکی از مصادیق بارز و الگوهای برجسته پدری معنوی برای نسل جوان باشد.
جوانان انتظار دارند پرتوهای قابل ملاحظه ای از ویژگیهایی که در روایت برای فقهاء وارسته بیان شده، در امام جماعت تجلی یابد. صیانت نفس، پاسداری از حریم اخلاق دینی، مراقبت از تعالیم دین و تفسیر دقیق، عمیق، کارآمد، معقول و واقع بینانه منطبق بر آیات قرآن و روایات صحیح و اصیل، مخالفت با هواهای نفسانی، منافع فردی، گروهی، مصلحتهای ناروا برخی از این صفات متعالی هستند. امام صادق(ع) فرمود: فَأَمَّا مَنْ کَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِینِهِ مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ مُطِیعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ یُقَلِّدُوهُ وَ ذَلِکَ لَا یَکُونُ إِلَّا بَعْضَ فُقَهَاءِ الشِّیعَة (وسائل الشیعه: 27/131)
ج) مدیریت منابع انسانی
امام جماعت باید توانایی مدیریت منابع انسانی داشته باشد و هر نیرویی را به کار مناسبی بگمارد و برای هر فردی به تناسب ظرفیت، استعداد و سلیقه او مسئولیتی معین کند تا هم امور مسجد با همکاری گروهی سامان یابد و هم جوانان احساس مسئولیت کرده برای ارضای نیروی تشخص ِخویش برای حل مسائل مسجد بکوشند.
استعداد شناسی و به کار گیری مطلوب آن، از زمینههای تحقق عدالت است ب توجه به اینکه امام جماعت در محله آمد و شد دارد و با مردم مأنوس است (یعنی باید چنین باشد)، تا حدود زیادی میتواند از توانایی آنان برای اداره مسجد و مسائل مربوط به نمازگزاران استفاده کند.
بسیاری از جوانان برای ابراز شخصیت و نشان دادن لیاقت و بروز استعداد و توان خود در پی محل مناسبی هستند. مسجد یکی از بهترین و قابل اعتماد ترین مکانهای بروز آن است.
اگر مدیریت مسجد فقط در دست افراد متشخص و پولدار قرار گیرد، استعدادهای طلایی فراوانی از خدمت به خانه خدا و مؤمنان محروم خواهند ماند.
د) ابتکار و نوآوری
در اثر مدیریت صحیح منابع انسانی، می توان زمینه ابتکار، رقابت و نوآوری را فراهم کرد. اگر هیجان و نشاط جوانان پر شور امروز در خدمت دین در آید و با ارشاد و راهنمایی یک روحانی پارسا سامان یابد، اثرات مطلوب دو جانبه ای از خود بر جای گذاشت که هم فضای عطر آگین مساجد شاهد حضور پر رنگ جوانان خواهد شد و هم صبغه ملکوتی جان و دل جوانان تقویت می یابد.
هنوز نغمههای دلنشین حضور عارفانه جوانان در جبهههای جنگ در کشور معنویت و ولایت رنگ نباخته است و نیک می دانیم که آن همه شور و صفا، از آن رو به دست آمد که پیر جماران، هدایت جوانان را در پرتو مدیریت و علائق خود آنان به دست داشت.
3-1-4. نظارت بر هزینههای مسجد
امام جماعت باید هزینههای مسجد را مدیریت کند تا امور اصلی و مهم فدای امور فرعی و غیر ضروری نشود. هزینه مراقبت از نظافت، بهداشت و زیبایی مسجد که یکی از امور مهم و تأثیر گذار و یکی از جاذبههای اساسی مسجد است، باید در صدر اهتمام مدیریت مسجد باشد.
ائمه(ع) تأکید کرده اند، نمازگزار با طهارت و پاکیزگی، آراستن خود، استفاده از عطر و بوی خوش، زدودن بوی بد از دهان و بدن در مسجد حضور یابد. می توان از جوانانی که در رشته معماری، هنر، بهداشت و ... تحصیلاتی دارند، تیمی تشکیل داد تا با هزینه ای اندک این بخش مهم را اداره کنند.
هزینه تبلیغات، اعم از کارهای تبلیغی و فرهنگی باید با مشورت جوانان و منطبق با ذوق و سلیقه آنان انجام شود. در این زمینه مخصوصا دخترانِ با سلیقه که حساسیت بیشتری هستند، می توانند مشاوران و مجریان خوبی باشند.
مشورت با نیروهای جوان و کارآمد در دعوت از وعاظ و برنامه ریزی دهههای مساجد نیز بر جاذبه و نشاط مسجد می افزاید. استفاده از جوانان برای مقاله خوانی، دکلمه، جلسات مناظره، مسابقات گوناگون و ... موجب تعامل گوینده و شونده می شود و با ایجاد رقابت، فضای مسجد را از بیان سخنان تکراری و یک نواخت است، نجات می-دهد.
3-1-5. اعتدال
پیامبراسلام وائمه اطهار تأکید کرده اند که احترام به مساجد و آباد کردن آن، در اموری چون: نشستن در آن، از کارهای بیهوده خودداری کردن، آن را محبوب ترین مکانها و خانه خدا و خانه پرهیزگاران دانستن است.
عثمان ابن مظعون، به پیامبر اسلام(ص)، عرض کرد: به ما اجازه رهبانیت بده. فَقَالَ إِنَّ تَرَهُّبَ أُمَّتِی الْجُلُوسُ فِی الْمَسَاجِدِ انْتِظَاراً لِلصَّلَاة (بحارالانوار: 80/381) : پیامبر(ص) فرمود: رهبانیت امت من، آن است که در مسجد به انتظار نماز بنشینند.
و نیز فرمود بهترین افراد اهل مسجد کسانی هستند که در آن به ذکر خدا و عبادت بپردازند. مَنْ خَیْرُ أَهْلِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ أَکْثَرُهُمْ لِلَّهِ ذِکْرا (کافی: 2/498)
با سیری کوتاه در سیره پیامبراسلام، خلفاء و امام علی( ع) که بر کشوراسلامی حکومت می کردند در می یابیم که مسجد علاوه بر محل نیایش و برقراری نمازهای یومیه مرکز رسیدگی به ایتام، مرکز قضاوت و حل و فصل مشکلات و محل فراگیری دانش هم بوده است. پیغمبر(ص) در مسجد با مسلمانان نماز می گزارد و مبانی دین را به یاران خود تعلیم می داد و در مسائل مورد اختلاف آنها قضاوت می کرد و درباره مطالب مربوط به جامعه مسلمانان شور و گفتگو میکرد به علاوه فرستادگان قبایل عرب را که گاه و بی گاه به مدینه میآمدند در آنجا میپذیرفت.
امام خمینی می فرماید: مسجد و منبر در صدراسلام مرکز فعالیتهای سیاسی بوده است. جنگهائی که دراسلام شده است بسیاری از آن از مسجد طرحش ریخته میشد. (صحیقه نور: 8/184)
مسجد علاوه بر جایگاه عبادت، محل اجتماعی عمومی مردم بود. اهل حدیث، حلقههای خود را در مسجد بر پا می کردند، صوفیه برای اعتکاف در مسجد خلوت می کردند، حلقههای اذکار در مساجد تشکیل میشد و در مساجد قرائت و تفسیر قرآن و بیان حدیث انجام میشد.
باید توجه داشت که هیچ امری نباید مخل به معنویت و جایگاه عبادی مسجد باشد. یعنی نباید در مسجد به اموری پرداخت که دون شأن آن است و آثار معنوی آن را تحت الشعاع قرار می دهد. خداوند فرموده است: أَنَّ بُیُوتِی فِی الْأَرْضِ الْمَسَاجِد(من لا یحضره الفقیه:1/239): مساجد خانه خدا در زمینند. پس باید به اموری اختصاص یابند که در شأن و منزلت آنهاست.
فعالیتهای اجتماعی، سیاسی، نظامی، فرهنگی و آموزشی در مسجد، نباید جنبه عبادی و معنوی آن را خدشه دار کند و نمازگزاران را از نماز خواندن در مسجد باز دارد.
امام خمینی(ره) بـا همه اهمیتی که برای امـور رزمی و ورزشی قـائل بود، انجـام این امـور را در مسجد جایز نمی شمارد. پس باید در انجام امور اعتدال ورزید و از انجام کارهایی که دون شأن مسجد است، پرهیز کرد.
4- تبلیغ
در تبلیغ اسلام به ویژه در عصر حاضر و برای جذب نسل جوان که غالبا از دین و قرآن کم اطلاع اند، کاری دشوار و نیازمند دقت و ظرافت است. و توجه به برخی اصول تبلیغی میتواند راهگشا باشد. در این جا به چند نکته اشاره می کنیم:
4-1. بی عیب بودن اسلام
باید به جوانان هشدار دهیم که: "اسلام به ذات خود ندارد عیبی؛ هر عیب که هست در مسلمانی ماست" و این سخن سید جمال اسد آبادی را که "در غرب اسلام دیدم ولی مسلمان ندیدم و در شرق مسلمان دیدم و اسلام ندیدم" را گوشزد کنیم. و پیوسته این کلام نورانی امام علی(ع) را که در شرایط سخت ضربت خوردن به همه خاندان و علاقمندان به خود یاد آور شد، هشدار دهیم که : وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الْقُرْآنِ لَا یَسْبِقُکُمْ بِالْعَمَلِ بِهِ غَیْرُکُم(نهج البلاغه: 421) : شما را به خدا؛ شما را به خدا؛ از قرآن مواظبت کنید( تعالیم آن را بیاموزید و در عمل به آن سستی روا مدارید)، مبادا دیگران در عمل به آن از شما گوی سبقت بربایند.
و نشان دهیم که در برهههایی از تاریخ از آن جمله در سالهای پر شور حماسه شکوهمند جمهوری اسلامی و سالهای مظلومیت ملت ایران در دفاع مقدس، عمل به قرآن ما را به اوج عزت و کرامت اسلامی و انسانی برکشید. و این رمز جاودانه حیات واقعی انسان خداجو است. إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبینٌ لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا(یس:69-70): این (کتاب آسمانى) فقط ذکر و قرآن مبین است! تا افرادى را که زندهاند، بیم دهد.
4-2. سهل گیری
استاد مطهری(ره) می نویسد: پیامبر اسلام (ص)، سهل گیر بود نه سخت گیر؛ بیشتر بر بشارت و امید تکیه مىکرد تا بر ترس و تهدید. به یکى از اصحابش که براى تبلیغ اسلام به یمن فرستاد دستور داد که: یَسِّرْ وَ لاتُعَسِّرْ، وَ بَشِّرْ وَ لاتُنَفِّرْ : آسان بگیر و سختنگیر، نوید بده (میلها را تحریک کن) و مردم را متنفر نساز! (مجموعه آثار: 2/263)
اگر جوانی که به مسجد آمده مورد عتاب و تهدید به عذاب قرار گیرد و توصیه به عدم بهره گیری از نعمتهای خداوند شود، مسجد و حتی نماز را رها خواهد کرد. امام جماعت باید با بیان تعالیم آسان و پر فایده دینی جوانان را به مسجد و نماز ترغیب نمایند. باید لذت دین را در کام جوانان بنشاند تا هرگز آن را رها نکنند.
4-3.جامع نگری
تبلیغ دین باید به شکلی همه جانبه و در ابعاد وسیع و گسترده انجام شود و نباید با تنگ نظری و تفسیرهای ذوقی، دین را به انحصار عده ای خاص در آورد و چهره ای ضعیف و ناقص از آن ارائه کرد. تعالیم قرآن همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان را فرا می گیرد و روابط هنری، اقتصادی، سیاحتی و ... را به بهترین شکل ممکن سامان می دهد او را از ذلت به قلههای بلند عظمت می کشد و همه غل و زنجیرهایی که بر دست و پای او بسته است، می گشاید تا سبکبال پرواز کند و ...
امام علی(ع) در آغاز خطبه همام فرموده است: إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذینَ اتَّقَوْا وَ الَّذینَ هُمْ مُحْسِنُونَ(نحل:128): خداوند با کسانى است که تقوا پیشه کردهاند، و کسانى که نیکوکارند.
مسجد محل ترویج این فرهنگ و امام جماعت الگو و تجسم این صفات پسندیده است.
نتیجه
در طرح کلان و راهبردی ساختار مساجد و ائمه جماعت، باید بر ساز و کار بنای مساجد با مال حلال و در آمد مشروع افراد با تقوی که فقط برای جلب رضایت خدا و ترویج تعالیم دین، مخلصانه هزینه می کنند، بهره برد.
با استفاده از اندیشه و استعداد جوانان مؤمن، معماری شکوهمند مساجد را به اقتضای زمان و منطبق با شرایط بومی و توجه به ساختار شهرها طراحی نمود که همه ابعاد عبودیت در آن تجلی یابد. و نیروی انسانی مساجد یعنی ائمه جماعت، هیئت امنا، خادمین مساجد، بر اساس تقوا و احساس مسئولیت دینی سازماندهی گردد.
در راهکارها و تلاشهای زودرس انتخاب امامجماعت از میان روحانیونی که از علوم روز، اصول تبلیغ و شرایط زمان آگاه بوده و قدرت مدیریت منابع انسانی را داشته باشند و از مرید سازی، باند بازی و تنگ نظری بپرهیزند. و از انتقاد سازنده نسبت به نظام حاکم کوتاهی نکنند.
منابع
1- قرآن کریم، ترجمه مکارم شیرازی، ناصر، قم، انتشارات امام علی بن ابیطالب، 1384
2- نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، سید جعفر، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1368
3- حرعاملی، محمدبنحسن، وسائلالشیعه الی تحصیل مسائلالشریعه، قم، آل البیت، 1409
4- خمینی، روح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام
5- فیض کاشانی، ملا محسن، تفسیر صافی تهران، انتشارات صدر، 1415
6- صدوق، محمد، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1413
7- طوسی، ابو جعفر، استبصار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1390
8- احسائی، ابن جمهور، عوالی اللآلی، قم، انتشارات سید الشهداء، 1405
9- کلینی، ابوجعفر، کافی،تهران، دارالکتب علمیه الاسلامیه، بی تا مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعهلعلوم الائمهالاطهار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403
10- مطهری، مرتصی، مجموعه آثار، ج2، قم، انتشارات صدرا، 1368
11- ____، مجموعه آثار: ج16
12- ____، مجموعه آثار: ج17
13- ____، مجموعه آثار: ج24
14- ____، مجموعه آثار:ج25
15- ____، مجموعه آثار: ج26نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، آل البیت، 1407
16- نشریه حوزه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، سر دبیر عباس صالحی