اولین نماز جمعه در اسلام

بزرگترین اجتماع عبادى سیاسى هفته

آیات 9 تا 11 سوره جمعه، پیرامون یکى از مهمترین وظایف اسلامى که در تقویت پایه‌هاى ایمان تاثیر فوق‌العاده دارد، و از یک نظر هدف اصلى سوره را تشکیل مى‌دهد؛ یعنى نماز جمعه و بعضى از احکام آن سخن می‌گوید.

نخست همه مسلمانان را مخاطب قرار داده مى‌فرماید: اى کسانى که ایمان آورده‌اید! هنگامى که براى نماز روز جمعه اذان گفته مى‌شود به سوى ذکر خدا(خطبه و نماز) بشتابید و خرید و فروش را رها کنید، این براى شما بهتر است اگر مى‌دانستید.

«نودى» صیغه مجهول نادی از با مفاعله می باشد از ماده «نداء» به معنى بانگ برآوردن است، و در اینجا به معنى اذان است، زیرا در اسلام ندایى براى نماز جز اذان نداریم به استثناء برخی نمازها مانند نماز عیدین و نماز میت . به این ترتیب هنگامى که صداى اذان نماز جمعه بلند مى‌شود، مردم موظفند کسب و کار را رها کرده، به سوى نماز که مهمترین یاد خدا است بشتابند.

اما این که چرا روز "جمعه" را به این نام نامیده‌اند؟ به خاطر اجتماع مردم در این روز براى نماز است .

منظور از "ذکر الله" در آیات سوره سوره، در درجه اول نماز است، ولى مى‌دانیم که خطبه‌هاى نماز جمعه هم که آمیخته با ذکر خدا است، در حقیقت بخشى از نماز جمعه است، بنابراین باید براى شرکت در آن نیز تسریع کرد.

تعبیر به "قائما" در آیات سوره جمعه، نشان مى‌دهد که پیامبر(صلى الله علیه و آله) ایستاده، خطبه نماز جمعه را مى‌خواند، چنانکه در حدیثى از "جابر بن سمره" نقل شده که مى‌گوید: "هرگز رسول خدا(صلى الله علیه و آله) را در حال خطبه، نشسته ندیدم و هر کس بگوید نشسته خطبه مى‌خواند، تکذیبش کنید."

در حدیثی از امام باقر(علیه‌السلام) مى‌خوانیم: نماز جمعه واجب است و اجتماع براى آن با امام(معصوم) واجب است، هر گاه مردى بدون عذر، سه جمعه را ترک گوید عمل واجبی را ترک گفته و کسى سه فریضه را بدون علت ترک نمى‌کند، مگر منافق .

در تفسیر"درالمنثور" آمده است که اولین کسى که نشسته، خطبه نماز جمعه را خواند، معاویه بود!

نخستین نماز جمعه در اسلام

در بعضى از روایات اسلامى آمده است که مسلمانان مدینه، پیش از آن که پیامبر(صلى الله علیه و آله) هجرت کند، با یکدیگر صحبت کردند و گفتند: یهود در یک روز هفته اجتماع مى‌کنند(روز شنبه) و نصارى نیز روزى براى اجتماع دارند(یکشنبه) خوب است ما هم روزى قرار دهیم و در آن روز جمع شویم و ذکر خدا گوییم و شکر او را بجا آوریم، آنها روز قبل از شنبه را که در آن زمان "یوم العروبه" نامیده مى‌شد، براى این هدف برگزیدند، و به سراغ  "اسعد بن زراره"، یکى از بزرگان مدینه رفتند، او نماز را به صورت جماعت با آنها بجا آورد و به آنها اندرز داد و آن روز، روز جمعه نامیده شد، زیرا روز اجتماع مسلمین بود.

"اسعد" دستور داد گوسفندى را ذبح کردند و نهار و شام، همگى از همان یک گوسفند بود، چرا که تعداد مسلمانان در آن روز، بسیار کم بود ... و این نخستین جمعه‌اى بود که در اسلام تشکیل شد.

اما اولین جمعه‌اى که رسول خدا(صلى الله علیه و آله) با اصحابش تشکیل دادند، هنگامى بود که به مدینه هجرت کرد، وارد مدینه شد، و آن روز، روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول هنگام ظهر بود، حضرت، چهار روز در "قبا" ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند، سپس روز جمعه به سوى مدینه حرکت کرد (فاصله میان قبا و مدینه بسیار کم است و امروز قبا یکى از محله‌هاى داخل مدینه است) و به هنگام نماز جمعه به محله "بنى سالم" رسید، و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشت، و این اولین جمعه‌اى بود که رسول خدا (صلى الله علیه و آله) در اسلام بجا آورد، خطبه‌اى هم در این نماز جمعه خواند که اولین خطبه حضرت در مدینه بود.

نماز جمعه

***    نماز جمعه در زمان غیبت امام معصوم(علیه السلام) واجب تخییرى است، یعنى مى توان آن را در روز جمعه به جاى نماز ظهر خواند و احتیاط مستحب آن است که اگر نماز جمعه را خواند نماز ظهر را نیز بعد از آن بخواند.

***    نماز جمعه دو رکعت است، مانند نماز صبح. و بنابر احتیاط مستحب حمد و سوره را بلند بخواند. و مستحب مؤکَّد است در رکعت اوّل، سوره « جمعه » و در رکعت دوم، سوره «منافقین» خوانده شود. و در نماز جمعه دو قنوت مستحب است، یکى در رکعت اوّل پیش از رکوع و دیگرى در رکعت دوم بعد از رکوع. و نباید در رکعت دوم پس از قنوت دوباره به رکوع رود. و اگر رفت نمازش باطل مى شود.

***    اگر در رکعتهاى نماز جمعه شک شود، نماز باطل است.

***    در نماز جمعه علاوه بر شرایط عمومى نماز، چند چیز لازم است، اوّل: با جماعت خوانده شود. دوم: امام و مأموم، حداقل هفت نفر مرد بالغ باشند. و بنابر احتیاط واجب مسافرى که نمازش شکسته است جزو آن هفت نفر نباشد. و اگر امام و مأموم، پنج نفر باشند نماز جمعه صحیح است ولى واجب نیست. سوم: پیش از نماز، امام جمعه دو خطبه بخواند به تفصیلى که خواهد آمد. چهارم: بین دو محل اقامه نماز جمعه حدّاقل یک فرسخ شرعى فاصله باشد و فرسخ شرعى، تقریباً پنج کیلومتر و نیم مى باشد.

***    اگر مأمومین در اثناى خطبه، یا پیش از شروع در نماز متفرّق شدند و عده آنان از چهار نفر واجد شرایط کمتر شد، نماز جمعه صحیح نیست و باید نماز ظهر خوانده شود و اگر پس از شروع نماز، نماز را برهم زدند و متفرّق شدند بنابر احتیاط، امام جمعه، نماز جمعه را تمام کند و نماز ظهر را نیز بخواند.

***    هریک از دو خطبه، بنابر احتیاط واجب، باید مشتمل بر حمد و ثناى خدا، صلوات بر پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) و آل پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم)، دعوت مردم به تقوى و پرهیزکارى و یک سوره کامل باشد. و بنابر احتیاط باید خطبه دوم مشتمل بر صلوات بر ائمّه اطهار(علیهم السلام) با ذکر نام آنان و استغفار براى مؤمنین نیز باشد.

***    بنابر احتیاط واجب، حمد و ثناى خدا و صلوات بر پیامبر و آل پیامبر(علیهم السلام) به زبان عربى گفته شود، ولى دعوت به تقوى، موعظه، تذکرات و بیان مسائل اجتماعى و سیاسى به زبان مستمعین اشکالى ندارد.

***    خطبه ها را بنابر احتیاط واجب باید، خود امام جمعه بخواند نه دیگرى و باید امام، ایستاده خطبه بخواند و واجب است میان دو خطبه با نشستن مختصرى فاصله شود و باید خطبه ها بلند خوانده شود که حدّاقل چهار نفر واجد شرایط بشنوند و شایسته است، طورى خوانده شود که همه حاضرین بشنوند.

***    بنابر احتیاط، باید امام جمعه در حال خطبه، با وضو باشد.

***   مستحب است امام جمعه در حال خطبه، عمامه بر سر داشته باشد، بر عصا و یا سلاحى تکیه کند، در حال اذان روى منبر بنشیند و پیش از شروع خطبه به مُستمعین سلام کند و جواب سلام امام بر مستمعین واجب کفایى است.

***   بنابر احتیاط واجب، حاضرین اگر در شرایطى هستند که چنانچه گوش دهند خطبه ها را مى شنوند باید گوش دهند، و صحبتى که مانع از این گوش دادن است نکنند و حتى نماز نافله نخوانند. و بنابر احتیاط مستحب به طرف خطیب بنشینند و مانند حال نماز باشند، به راست و چپ نگاه نکنند و جابه جا نشوند، ولى پس از تمام شدن خطبه ها، تا اقامه نماز جمعه این امور مانعى ندارد.

***    اگر مأمومین خطبه ها را گوش ندادند، یا در حال خطبه به راست و چپ نگاه کردند، یا جابه جا شدند و یا صحبت کردند بر خلاف احتیاط عمل کرده اند، ولى نماز جمعه آنان صحیح است.

***    امام جمعه باید بالغ، عاقل، مرد، شیعه دوازده امامى، حلال زاده، عادل و قادر به خواندن خطبه در حال قیام باشد. و بنابر احتیاط واجب، بیمارى خوره و پیسى ظاهر نداشته باشد و حدّ شرعى نخورده باشد و همچنین بنابر احتیاط واجب از طرف مجتهد واجد شرایط تعیین شده باشد.

***    نماز جمعه بر بچّه ها، دیوانه ها، پیران سالخورده، بیماران، نابینایان، مسافران، زنان، کسانى که بیش از دو فرسخ از محل نماز جمعه دورند کسانى که حضور آنان در نماز جمعه مشقّت و سختى دارد و همچنین در وقت باران، واجب نیست، هرچند این قبیل افراد، اگر حاضر شدند نماز جمعه آنان صحیح است و به جاى نماز ظهر محسوب مى گردد، گرچه بنابر احتیاط مستحب نماز ظهر را نیز بجا آورند.

***    وقت نماز جمعه، از اوّل ظهر است تا وقتى که سایه شاخص به اندازه خود شاخص شود، بنابراین اوّل ظهر شرعى، باید فوراً، اذان و سپس خطبه هاى جمعه شروع گردد. و خواندن آنها پیش از ظهر، خلاف احتیاط است مگر اینکه بعد از داخل شدن وقت، مقدار واجب خطبه را تکرار کند.

***    اگر شک کند وقت نماز جمعه هنوز باقى است یا نه، بنابر احتیاط واجب لازم است تحقیق کند و اگر در وسط نماز جمعه وقت آن بگذرد اگر یک رکعت از آن در وقت خوانده شده صحیح است وگرنه بنابر احتیاط، نماز جمعه را تمام کند و نماز ظهر را نیز بخواند.

***   اگر نماز جمعه برپا شد، کسى که خطبه ها را درک نکرده مى تواند در آن شرکت نماید، بلکه اگر کسى به رکوع رکعت دوم برسد کافى است و پس از سلام امام جمعه، رکعت دوم را خودش مى خواند و نماز جمعه او صحیح است.

منبع: رساله توضیح المسائل آیت الله شیرازی  

نماز جمعه واجب است یا مستحب و به جای نماز ظهر محسوب می‏شود یا خیر؟

همه مراجع (به جز تبریزى، صافى و مکارم ): در زمان غیبت ولى عصر (عج )، نماز جمعه واجب تخییرى است و بهتر است انسان در این نماز شرکت کند. براى کسى که آن را به جا مى‏آورد، کفایت از نماز ظهر مى‏کند ؛ (ولى احتیاط آن است که هر دو را بخواند ).

منبع:  امام، فاضل، توضیح ‏المسائل مراجع، بخش احکام نماز جمعه ؛ خامنه‏ اى، اجوبة الاستفتاءات، س 606 و 611 ؛ نورى، استفتاءات، ج 2، س 215 و 216 ؛ بهجت، توضیح‏ المسائل، نماز جمعه، م 2 ؛ سیستانى، توضیح‏ المسائل مراجع، بخش دوم احکام نماز جمعه و وحید، منهاج الصالحین، ج 2، الفصل الثالث عشر فى صلاة الجمعه، الثالث.

***    آیةاللَّه تبریزى: اگر نماز جمعه با شرایطش اقامه شود، شرکت در آن احتیاط واجب است و براى کسى که آن را به جا آورد، کفایت از نماز ظهر مى‏کند.

منبع:  استفتاءات، س 627 و 630.

 ***   آیةاللَّه صافى: شرکت در اقامه نماز جمعه، بسیار خوب است ؛ ولى کسى که نماز جمعه را به جا مى‏آورد، بنابر احتیاط واجب باید نماز ظهر را بخواند و به نماز جمعه اکتفا نکند.

منبع:  جامع الاحکام، ج 1، س 353.

 ***  آیةاللَّه مکارم: در زمان غیبت ولى عصر (عج )، نماز جمعه واجب تخییرى است و براى کسى که آن را به جا مى‏آورد، کفایت از نماز ظهر مى‏کند ؛ ولى به هنگام تشکیل حکومت اسلامى، احتیاط در خواندن نماز جمعه است.

منبع:  استفتاءات، ج 2، س 356 و 357.

نخستین نماز جمعه در اسلام

اولین جمعه اى که رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) با اصحابش تشکیل دادند، هنگامى بود که به مدینه هجرت کرد، وارد مدینه شد، و آن روز، روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول هنگام ظهر بود، حضرت ، چهار روز در "قبا" ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند، سپس روز جمعه به سوى مدینه حرکت کرد (فاصله میان قبا و مدینه بسیار کم است و امروز قبا یکى از محله هاى داخل مدینه است ) و به هنگام نماز جمعه به محله "بنى سالم" رسید، و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشت ، و این اولین نماز جمعه اى بود که رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در اسلام بجا آورد، خطبه اى هم در این نماز جمعه خواند که اولین خطبه حضرت در مدینه بود.

منبع: سایت تبیان (www.tebyan.net) 

اهمیت نماز جمعه

بهترین دلیل بر اهمیت این فریضه بزرگ اسلامى قبل از هر چیز آیات سوره جمعه است ، که به همه مسلمانان و اهل ایمان دستور مى دهد به محض شنیدن اذان جمعه به سوى آن بشتابند، و هرگونه کسب و کار برنامه مزاحم را ترک گویند، تا آنجا که اگر در سالى که مردم گرفتار کمبود مواد غذائى هستند کاروانى بیاید و نیازهاى آنها را با خود داشته باشد به سراغ آن نروند، و برنامه نماز جمعه را ادامه دهند.

در احادیث اسلامى نیز تأکیدهاى فراوانى در این زمینه وارد شده است از جمله : در خطبه اى که موافق و مخالف آن را از پیامبر گرامى اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نقل کرده اند آمده : ان الله تعالى فرض ‍ علیکم الجمعه فمن ترکها فى حیاتى او بعد موتى استخفافا بها او جحودا لها فلا جمع الله شمله ، و لا بارک له فى امره ، الا و لا صلوة له ، الا و لا زکوة له ، الا و لا حج له ، الا و لا صوم له ، الا و لا بر له حتى یتوب ؛ خداوند نماز جمعه را بر شما واجب کرده هر کس آن را در حیات من یا بعد از وفات من از روى استخفاف یا انکار ترک کند خداوند او را پریشان مى کند، و به کار او برکت نمى دهد، بدانید نماز او قبول نمى شود، بدانید زکات او قبول نمى شود، بدانید حج او قبول نمى شود، بدانید اعمال نیک او قبول نخواهد شد تا از این کار توبه کند!

و در حدیث دیگرى از رسول خدا مى خوانیم : من اتى الجمعة ایمانا و احتسابا استانف العمل ؛ کسى که از روى ایمان و براى خدا در نماز جمعه شرکت کند گناهان او بخشوده خواهد شد و برنامه عملش را از نو آغاز مى کند.

کسى خدمت رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آمد، عرض کرد یا رسول الله ! من بارها آماده حج شده ام اما توفیق نصیبم نشده فرمود: علیک بالجمعة فانها حج المساکین ؛ بر تو باد به نماز جمعه که حج مستمندان است. (اشاره به اینکه بسیارى از برکات کنگره عظیم اسلامى حج در اجتماع نماز جمعه وجود دارد).

البته باید توجه داشت که مذمت هاى شدیدى که در مورد ترک نماز جمعه آمده است و تارکان جمعه در ردیف منافقان شمرده شده اند در صورتى است که نماز جمعه واجب عینى باشد یعنى در زمان حضور امام معصوم و آزاد باشد اما در زمان غیبت بنابر اینکه واجب مخیر باشد (تخییر میان نماز جمعه و نماز ظهر) و از روى استخفاف و انکار انجام نگیرد مشمول این مذمتها نخواهد شد، هر چند عظمت نماز جمعه و اهمیت فوق العاده آن در این حال نیز محفوظ است .

منبع :   تفسیر نمونه جلد 24

فلسفه نماز عبادى سیاسى جمعه

نماز جمعه ، قبل از هر چیز یک عبادت بزرگ دسته جمعى است ، و اثر عمومى عبادات را که تلطیف روح و جان ، و شستن دل از آلودگیهاى گناه و زدودن زنگار معصیت از قلب مى باشد در بردارد، بخصوص اینکه مقدمتا دو خطبه دارد که مشتمل بر انواع مواعظ و اندرزها و امر به تقوى و پرهیزگارى است .

و اما از نظر اجتماعى و سیاسى ، یک کنگره عظیم هفتگى است که بعد از کنگره سالانه حج ، بزرگترین کنگره اسلامى مى باشد، و به همین دلیل در روایتى که قبلا از پیغمبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نقل کردیم آمده بود که جمعه حج کسانى است که قادر به شرکت در مراسم حج نیستند.

در حقیقت اسلام ، به سه اجتماع بزرگ اهمیت مى دهد:

اجتماعات روزانه که در نماز جماعت حاصل مى شود.اجتماع هفتگى که در مراسم نماز جمعه است. و اجتماع حج که در کنار خانه خدا هر سال یکبار انجام مى گیرد نقش نماز جمعه در این میان بسیار مهم است بخصوص اینکه یکى از برنامه هاى خطیب در خطبه نماز جمعه ، ذکر مسائل مهم سیاسى و اجتماعى و اقتصادى است و به این ترتیب این اجتماع عظیم و پرشکوه مى تواند منشأ برکات زیر شود:

الف : آگاهى بخشیدن به مردم در زمینه معارف اسلامى و رویدادهاى مهم اجتماعى و سیاسى .

ب : ایجاد همبستگى و انسجام هر چه بیشتر در میان صفوف مسلمین به گونه اى که دشمنان را به وحشت افکند و پشت آنها را بلرزاند.

ج : تجدید روح دینى و نشاط معنوى براى توده مردم مسلمان .

د: جلب همکارى براى حل مشکلات عمومى .

به همین دلیل همیشه دشمنان اسلام ، از یک نماز جمعه جامع الشرائط که دستورهاى اسلامى دقیقا در آن رعایت شود بیم داشته اند. و نیز به همین دلیل نماز جمعه همیشه به عنوان یک اهرم نیرومند سیاسى در دست حکومت ها بوده است ، منتها حکومتهاى عدل همچون حکومت پیغمبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) از آن بهترین بهره برداریها را به نفع اسلام ، و حکومتهاى جور همانند بنى امیه از آن سوء استفاده براى تحکیم پایه هاى قدرت خود مى کردند.

اجتماعات روزانه که در نماز جماعت حاصل مى شود.اجتماع هفتگى که در مراسم نماز جمعه است .و اجتماع حج که  هر سال یکبار انجام مى گیرد نقش ‍ نماز جمعه در این میان بسیار مهم است بخصوص اینکه یکى از برنامه هاى خطیب در خطبه نماز جمعه ، ذکر مسائل مهم سیاسى و اجتماعى و اقتصادى است.

توجه به این نکته که طبق فقه شیعه در محدوده یک فرسخ در یک فرسخ انعقاد بیش از یک نماز جمعه جائز نیست و حتى کسانى که در دو فرسخى (تقریبا 11 کیلومترى ) از محل انعقاد جمعه قرار دارند در آن نماز شرکت مى کنند، روشن مى شود که عملا در هر شهر کوچک یا بزرگ و حومه آن یک نماز جمعه بیشتر منعقد نخواهد شد، بنابراین اجتماعى چنین عظیمترین اجتماع آن منطقه را تشکیل مى دهد.

اما با نهایت تاسف این مراسم عبادى سیاسى که مى تواند مبدأ حرکت عظیمى در جوامع اسلامى گردد به خاطر نفوذ حکومت هاى فاسد در آن در بعضى کشورهاى اسلامى چنان بى روح و بى رمق شده است که عملا هیچ اثر مثبتى از آن گرفته نمى شود و شکل یک برنامه تشریفاتى به خود گرفته ، و به راستى این از سرمایه هاى عظیمى است که براى از دست رفتن آن باید گریه کرد.

مهمترین نماز جمعه سال نماز جمعه اى است که قبل از رفتن به عرفات در مکه انجام مى گیرد که تمام حجاج خانه خدا از سراسر جهان در آن شرکت دارند که نماینده واقعى تمام قشرهاى مسلمین در کره زمین هستند، سزاوار است که براى تهیه خطبه چنین نماز حساسى عده زیادى از دانشمندان هفته ها و ماهها مطالعه کنند و محصول آن را در آن روز حساس و خطبه تاریخى بر مسلمانان عرضه نمایند و مسلما مى توانند به برکت آن آگاهى زیادى به جامعه اسلامى داده و مشکلات مهمى را حل کنند.

منبع :  سایت تبیان  (www.tebyan.net)

اقامه اولین نماز جمعه رسمی جمهوری اسلامی ایران در تهران به امامت آیت ‏اللَّه طالقانی (1358 ش)

روز جمعه پنجم مرداد سال 1358 برابر با سوم ماه مبارک رمضان سال 1399 ق، اولین نماز جمعه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به امامت مرحوم آیت‏اللَّه سیدمحمود طالقانی در دانشگاه تهران برگزار شد. امام خمینی)ره(، چند روز قبل از این تاریخ، این مهم را به ایشان سپردند و حکم برپایی و اقامه نماز جمعه را صادر فرمودند. واگذاری این تکلیف عظیم و سنگین توسط رهبر فرزانه انقلاب در حساس‏ترین بُرهه از زمان انقلاب اسلامی برعهده آیت‏اللَّه طالقانی که زبان گویایی برای بازگویی حقایق و رسوا نمودن دشمنان انقلاب داشت، امر خطیری بود. جمعیت انبوه و میلیونی که از نخستین ساعات بامداد این روز از نقاط مختلف شهر تهران به دانشگاه و خیابان‏های اطراف هجوم آورده بودند، با مشاهده امام جمعه، تکبیرگویان، حمایت خویش را از رهبری امام خمینی)ره( و نهضت الهی ایشان اعلام داشتند. با آغاز اقامه نماز جمعه، گروهک‏های مغرور و منافق که برای فریفتن مردم و برای واژگون نشان دادن مسائل و به انحراف کشیدن انقلاب، دست به تبلیغات بسیار عظیم و خطرناک و حساب شده زده بودند، ناگهان با یک معجزه بزرگ الهی و اسلامی روبرو شدند و نقشه‏های خود را نقش برآب دیدند. اتحاد و اجتماع صفوف نمازگزاران نماز جمعه، توطئه‏های حساب شده و ترتیب یافته منافقان را خنثی ساخت و حیله و تزویر آنان را در هم شکست. شیاطین و منافقین در همه جا راه یافتند اما در صفوف به هم پیوسته نماز رسوخ پیدا نکردند. سرانجام از همین صفوف نماز جمعه بود که مشت‏های گره کرده به سوی منافقان و احزاب و گروهک‏های مغرور و مستکبر و از خدا بی‏خبر نشانه رفت و آنان را متواری و نابود ساخت. نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب، همواره محلی برای هوشیاری و آگاهی‏بخشی به مردم و نیز مکانی برای تزکیه نفس و خشوع و خضوع در برابر ذات خداوندی بوده و هست.

منبع: سایت راسخون (http://rasekhoon.net)