3 . قرائت

سوره حمد

«بِسْمِ اللَّه الْرَّحْمَنِ الْرَّحِیمِ»

با یاری خداوند، با نام و یاد او، با نیّتی الهی شروع می‏کنیم. خدایی که به همه لطف 

دارد، و همیشه لطیف و مهربان است.

بسم اللّه، در آغاز همه کتاب‏های آسمانی بوده است. هر کاری که با نام خدا شروع نشود، 

به انجام مطلوب نمی‏رسد. (78) 

بسم اللّه، خدایی کردن کارهاست، و رنگ و نشان خدا زدن بر اعمال و عبادات. پیامبران 

نیز شروع کارشان با بسم اللّه بوده است، همچون نوح، که کشتی خود را به نام اللّه به 

آب انداخت و با نام او آن را متوقف کرد.

شروع هر کار به نام خدا رمز عشق به خداست و توکّل بر او و نشانه بندگی انسان در 

پیشگاه خداست، یعنی اینکه: خدایا، همواره به یاد توام، با یاد تو شیطان را فراری می‏دهم 

و به کمک نام تو یادت را در دل زنده نگاه می‏دارم.

«الْحَمْدُ ِللَّهِ رَبِّ الْعَلَمِینَ»

حمد و ستایش، مخصوص خداوندی است که پرورش دهنده جهانیان و سرپرست نظام هستی و صاحب 

همه نمعت‏های مادی و معنوی است.

ربّ آسمان‏ها و زمین و پروردگار همه موجودات است.

کوه‏های سنگین را لنگر زمین ساخته، فاصله خورشید تا زمین را در حدّ متعادلی 

قرارداده، به انسان‏ها از دوران طفولیت، راه زندگی وتأمین نیازها را الهام کرده، 

چشم و گوش وفکر وقدرت وغرائز عطا کرده، ولطف پیدا و پنهانش را شامل حال انسان نموده 

است. چه ناسپاس‏اند آنان که‏زبان به ستایش خدا نمی‏گشایند. از نعمت‏ها بهره‏مند می‏شوند 

و نافرمانی می‏کنند، غرق در مواهب الهی‏اند وبخشنده آنها را نمی‏شناسند.

انسان و این همه ناسپاسی و بی معرفتی؟ به راستی که انسان موجودی ظَلوم و جَهول است! 

....

«الحمد للّه رب العالمین»، یعنی همه ستایش‏ها از آن اوست، که امکان رشد و تربیت را 

در انسان و همه موجودات فراهم کرده است.

هم آفرینش از اوست و هم پرورش آن‏ها.

مگر می‏توان سپاسی در خور و تشکری شایسته ربوبیّت و پروردگاریش نمود؟

از دست و زبان که بر آید

کز عهده شکرش به در آید

زبان‏ها ناتوان از شمارش نعمت‏های اوست، تا چه رسد به ادای حقّ او و سپاس نعمت‏هایش:

بنده همان به که ز تقصیر خویش

عذر به درگاه خدا آورد

ورنه سزاوار خداوندیش

کس نتواند که به جا آورد (79) 

«الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»

سایه رحم همیشگی ورحمت همگانی‏اش بر سر خاص و عام، افکنده است. کیست بگوید من از 

رحمت خدا بی‏بهره‏ام؟ حتّی برای گناهکاران هم، دری همچون «توبه» گشوده است که از 

رحمت او محروم نشوند، و آنان را دوست می‏دارد. (80) 

رحمتش چنان عام و فراگیر است که مأیوس شدن از رحمت او از گناهان کبیره است. و خود 

فرمان داده است که از رحمتش مأیوس نشوند. او همه گناهان را می‏بخشد. (81) 

خداوند، با رحمت خود، نه تنها لغزش‏ها را می‏پوشاند و می‏بخشاید، بلکه حتّی لغزش‏ها 

را به حسنات تبدیل می‏کند.

  نه تنها نعمت‏های مادی‏اش ما را احاطه کرده، که نعمت‏های معنوی‏اش فراگیر ماست. نه 

تنها شیرینی‏های زندگی از رحمت اوست، بلکه حوادث ناگوار، که گاهی تازیانه عبرت و 

هشدار بیدار باش و غفلت زدایی است، از رحمت او به بنده‏اش سرچشمه می‏گیرد تا بیشتر 

در کام هوس فرو نرود و در دام گناه نیفتد.

او رحمان است، رحیم است، بنده‏نواز و مهربان است، ذرّه‏پرور و خطاپوش و عذرپذیر و 

بزرگوار است.

«مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ»

صاحب روز جزا و مالک قیامت است.

لطف خدا، از آغاز آفرینش ما، همراه‏مان بوده است و زندگی ما را همچنان به طور 

گسترده فراگرفته است.

حساب آینده ما و سرنوشت قیامت ما هم به لطف او بسته است. گرچه او مالک دنیا و آخرت 

است، امّا چون مالکیّت کامل و مطلق و بی رقیب او در قیامت برای همه، واضح‏تر و 

آشکارتر می‏شود، همه حیله‏ها، وساطت‏ها، تکیه‏گاه‏ها، امیدها، از اثر می‏افتد و 

تنها فرمان خدا آن روز حاکم و نافذ است، از این رو مالک آن روز به حساب آمده است: «وَالاَمْرُ 

یَوْمَئِذٍ لِلّهِ» تمام کارها آن روز به دست خداست.

آن روز از مردم سئوال می‏شود: «لِمَنْ الْمُلْکُ الْیَوْمَ؟» امروز، حکومت از آن 

کیست؟ جواب می‏دهند:

«لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّار» از آنِ خدای یگانه و قدرتمند.

در نماز، با این صفت، یاد روزِ سختِ دادرسی در دل‏ها زنده می‏شود و خوف و خشیت الهی، 

بر دل‏ها سایه می‏افکند و نماز، دریچه‏ای می‏شود به «یاد قیامت».

در حدیث آمده است که امام سجاد علیه السلام در نماز، هنگامی که به جمله «مالک یوم 

الدین» می‏رسید، آن را آن قدر تکرار می‏کرد که نزدیک بود روح از بدنش پرواز کند. (82) 

قیامت، روز دین، روز جزا، روز حسابرسی و کیفر کردار است. یاد آن، دل‏ها را نرم می‏کند، 

تکبّر و غفلت را می‏زداید و عظمت الهی را در دل، مجسم می‏سازد.

«إِیّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ»

تا اینجا، مقدمه چینی و زمینه‏سازی برای اظهار بندگی و ابراز نیاز و مددخواهی است. 

نمازگزار، خدا را به رحمت و کرم، ستوده است، او را سررشته‏دار تربیت وهدایت همه 

جهان وجهانیان دانسته، همه ستایش‏ها را مخصوص او ساخته، سرانجام خود را در دست او 

دیده است.

با درک عظمت خداوند و نیاز خویش می‏گوید:

«ایّاک نعبد ...» تنها تو را می‏پرستیم، تنها بنده توییم، نه برده دیگران. تنها 

مطیع امر توییم، نه غلام حلقه بگوش جباران و کافران. و .... «ایّاک نستعین»، تنها 

از تو یاری می‏طلبیم و استعانت می‏جوییم. حتّی عبادت‏مان، توفیقی از تو لازم دارد 

وگرنه شیطان، ما را به سوی طغیان و گردن‏کشی سوق می‏دهد.

توان جسمی و سلامت بدن را از او می‏طلبیم، تا قدرت عبادت داشته باشیم. شناخت وظیفه 

و عمل به تکلیف را با استعانت از او انجام می‏دهیم. او باید کمک‏مان کند تا خداشناس 

شویم، به یاد نعمت‏هایش باشیم و به شکرانه آن، در محراب عبادت بایستیم و «بندگی» 

خود را ابراز کنیم.

قبول نمازمان از سوی اوست. نجات از غرور و عجب به توفیق اوست. علاقه به عبادت و 

پرستش، از بنده نوازی او سرچشمه می‏گیرد. غلبه بر موانع اطاعت و بندگی و رها کردن 

علایق و جاذبه‏های گذرا و فانی، و روی آوردن به کانون زیبایی‏ها و منشأ کمال‏ها به 

توفیق اوست.

ایّاک نعبد... یعنی تنها بنده تو هستم، نه برده شرق و غرب، نه اسیر زر و زور، نه 

دلبسته مقام و مال و شکم و شهوت...!

ایّاک نستعین ... بر هر گونه حقارت پذیری و استمداد از قدرت‏های مادّی و پوشالی خط 

بطلان می‏کشد وکار واسطه‏ها را بی‏اثر می‏داند.

«اِهْدِنَا الصِّرَ طَ الْمُستَقِیمَ»

در پیچ وخم راههای زندگی ودرمیان هزاران راه رنگارنگ و گوناگون، راه راست یکی است 

که به خدا منتهی می‏شود و ما را به خدا می‏رساند. در این که آن راه چیست و چگونه 

باید آن را پیمود، باید از خدا مدد گرفت و هدایت طلبید.

در این عبارت، طلب هدایت از خدا می‏کنیم تا ما را به راه راست و «صراط مستقیم» 

راهنمایی کند. چرا که راههای غیر مستقیم، بسیار است. راه هوس‏ها، افراط و تفریطها، 

وسوسه‏های شیطانی. راههای بی‏منطق و برهان، مسیرهایی هلاکت بار و آینده سوز. راههای 

بی مرشد و راهنما. راهی که طاغوت‏ها پیش پای مردم می‏نهند، راه سلیقه‏های شخصی در 

مقابل راهنمایی‏های دین و... که این همه راه نیست، بلکه «بیراهه» است.

پس راه مستقیم کدام است؟

قرآن، راه مستقیم را راه خدا و انبیا می‏داند. (83) راه بندگی و عبودیت خدا: «وَأَنِ 

اعْبُدُونِی هَذَا صِرَطٌ مُّسْتَقِیمٌ» (84) راه پیوند و تمسّک به آیین خدا و 

پذیرش قانون الهی. (85) راه رهبران معصوم و پیشوایان اهلبیت، که امام صادق علیه 

السلام فرمود: به خدا سوگند راه مستقیم، ما هستیم. (86) 

البتّه راه مستقیمِ الهی و حرکت در مسیر خدا طبق شرایط و مقتضیات، متفاوت می‏شود و 

«تکلیف»، کارهای گوناگونی از ما می‏طلبد. وظیفه ما در زمان‏های مختلف و نسبت به 

اشخاص گوناگون فرق می‏کند.

پس گاهی تشخیص راه مستقیم دشوار است و حرکت در آن دشوارتر. راهی است باریک و لغزنده 

و پر خطر، که یک لحظه غفلت، انسان را به جهنم گناه و فساد و سقوط می‏افکند. از این 

رو، باید از خدا راهنمایی خواست، که هم راهشناس است و هم راهنما. و هم رهنمایانی 

فرستاده که از راه به بیراهه نیفتیم و در فکر، عمل، اخلاق، وظایف اجتماعی - سیاسی، 

روش رفتار در خانواده و جامعه، راه دخل وخرج، حشر ونشر، رفت و آمد، معاشرت و داد و 

ستد، از صراط مستقیمی که خدا می‏خواهد و می‏پسندد، دور نشویم.

راه مستقیم، راه اعتدال و میانه روی و دوری از افراط و تفریط است. حتّی در عبادت، 

اعتدال امر مطلوبی است. (87) 

امام عسگری علیه السلام در تفسیر «اهدنا الصّراط المستقیم» می‏فرماید: نمازگزار با 

بیان این جمله می‏گوید: راه مستقیم، راهی است که از کوته فکری بالاتر و از 

بلندپروازی و غلوّ، پایین‏تر باشد.

و امام صادق علیه السلام می‏فرماید:

راه مستقیم، راهی است که انسان را به محبّت خدا و دین او سوق می‏دهد و از هواپرستی 

و پیروی از سلیقه‏ها و آرایِ شخصی در دین، باز می‏دارد. (88) 

راه مستقیم، دوری از کوتاهی و زیاده روی است. رهرو این راه نه از فرط آرزو به طمع 

می‏افتد، نه از شدّت طمع به حرص گرفتار می‏شود. نه هنگام یأس از تأسف می‏میرد، نه 

وقت ناراحتی اسیر طوفان خشم می‏شود. نه هنگام شادی بدمستی می‏کند، نه تموّل او را 

یاغی می‏سازد و نه ناگواری‏ها او را به شِکوِه وامی دارد ... (89) 

پس این که راه مستقیم و روش عادلانه چیست، این را هم باید از دین آموخت و توفیق آن 

را از خدا طلبید.

«صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ»

راه مستقیمی که در آیه قبل، از خدا خواستیم، در این آیه کمی توضیح داده شده است: 

راه کسانی که بر آنها نعمت دادی، نعمت هدایت وتوفیق، نعمتِ علم، جهاد، شهاد ورهبری‏دینی.

قرآن کریم، «پیامبران»، «صدیقان»، «شهیدان» و «صالحان» را از کسانی دانسته که 

خداوند به آنان نعمت عطا کرده است:

«وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ 

عَلَیْهِمْ مِّنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدیقِینَ وَالشُّهَدَآءِ وَالصَّلِحِینَ 

وَحَسُنَ أُوْلَِکَ رَفِیقاً» (90) این آیه، پیروان خدا و رسول را با این چهار گروه، 

همراه می‏داند و این چهار دسته از انسان‏های برجسته را، رفقایی نیکو معرفی می‏کند.

در نماز، از خدا می‏طلبیم که راه مستقیم را که راه انبیای الهی و شهیدان و 

نیکوکاران و راستان است به ما بنمایاند و توفیق گام برداشتن در راه آنان را بما عطا 

کند.

در روایات متعددی راه آنان که خدا نعمتشان داده بر راه امامان معصوم منطبق شده است. 

(91) 

درخواست راه مستقیم و راه نعمت یافتگان از خدا، تعیین و تلقین خط فکری و عملی صحیح 

در زندگی است تا جهت‏گیری عملی و اجتماعی ما در راستای «حق» باشد نه آمیخته به هوس‏ها 

و نه آلوده به فسادها و نه دلبسته به طاغوت‏ها!

«غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلاَ الضَّآلِّینَ»

نه راه غضب شدگان و گمراهان. راه فرعون‏ها، قدرتمندان بی تعهّد، مستکبران یاغی، که 

به قهر خدا هلاک و غرق شدند، (92) راه قارون‏ها و سرمایه داران سنگدل که در برابر 

مردان خدا گردن‏کشی کرده و در خاک فرو رفتند. (93) 

و نه راه دانشمندان بی عمل و دنیاپرست که به آنچه می‏گویند، خود پایبند نیستند. (94) 

چهره غضب شدگان تاریخ را در نظر آورید، اقوام و ملّت‏هایی که با عذاب‏های آسمانی یا 

بلاهای زمینی به قهر خدا گرفتار شدند و تار و مار گشتند. منافقانی که در قرآن از 

مغضوبین به‏شمار آمده‏اند. (95) گمراهانی که از راه حقّ، راستی و توحید، به بیراهه 

باطل وانحراف فکری وفسادعملی افتاده‏اند.

از خداوند می‏خواهیم که ما را در زمره نیکان روزگار و صالحان تاریخ قرار دهد، نه 

پیرو مفسدان و باطل پرستان گمراه و مغضوب.

سوره توحید

«بِسْمِ اللَّه الرَّحْمنِ الرَّحِیِمِ . قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ . اللَّهُ 

الصَّمَدُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَلَمْ یَکُن لَّهُ کُفُواً أَحَد»

به نام خدای بخشنده مهربان. بگو، که او خدای یکتا و بی نیاز است. نه زاده است و نه 

زاده شده و نه کسی همتای اوست.

این سوره نیز با یاد خداوند مهربان آغاز می‏شود. سپس یکتایی و بی نیازی او را مطرح 

می‏کند. و با صفات دیگر خداوند به پایان می‏رسد. سوره‏ای است توحیدی. و یکتایی 

خداوند را در آفرینش، پرورش، مالکیّت، حاکمیّت، فریادرسی و بی نیازی می‏رساند.

خدایی که «صمد» است، بی‏نیاز است وهمه نیازمندان به او توجّه می‏کنند. از ویژگی‏های 

آدمی همچون خواب، خوراک، غفلت، خستگی، زاد، ولد، ترس و... به‏دور است. نه جسم است 

نه مثال. نه مکان وزمان دارد و نه شکل ومحدودیّت... (96) 

برخلاف مسیحیان که «عیسی‏» را فرزند خدا می‏پندارند و مشرکان که فرشتگان را دختران 

خدا می‏شناسند، خدای متعال بی زاد و ولد است. نه فرزندی دارد، نه فرزند کسی است.

و هیچ چیز شبیه او نیست. و هیچ کس و هیچ قدرت، همتای او نیست: «لَیْسَ کَمِثْلِهِ 

شَیْ‏ءٌ» (97) 

حمد و سوره را که می‏خوانیم، رو به قبله‏ایم، بدنمان آرام است، فکرمان به یاد خداست، 

احساس‏مان، عبودیت و بندگی است، حالت قلبی‏مان خشوع و نیاز و توجّه. خود را در محضر 

خداوند می‏بینیم. تواضع، بر دل و جانمان و بر اندام و نگاه و صدایمان حاکم است.

عبدی در برابر معبود، آفریده‏ای در آستان آفریدگار، نیازمندی در پیشگاه بی‏نیاز. 

راستی اگر چنین حالت و احساسی پدید آید امکان دارد در نماز، دل به جای دیگر رود و 

حواس از یاد خدا غفلت کند؟

رسول خدا صلی الله علیه وآله کسی را دید که در حال نماز، با ریش خود بازی می‏کرد، 

فرمود: اگر توجّهش به نماز بود و قلبش خشوع داشت، چنین نمی‏کرد! ... (98)