ادب و آداب نماز

حضور شاکرانه و عابدانه در برابر پروردگار، دلی پاک می‏خواهد و نیّتی خالص، زندگی و 

رفتاری خداپسندانه می‏طلبد و معرفتی عمیق و بصیرتی مکتبی. زبانی دور از گناه می‏خواهد 

و چهره‏ای نیالوده به نافرمانی معبود. توجّه و حضور قلب در نماز، ادب لازم در این 

عبادت والاست.

امام صادق علیه السلام فرمود: هنگام نماز، از دنیا و آنچه در آن است مأیوس شو، تمام 

هدف و توجّت به خدا باشد و یاد روزی باش که در برابر دادگاه عدل الهی قرار می‏گیری. 

(54) 

رعایت آداب ظاهری و باطنی و شرایط صحّت و قبول و کمال، عمل را مطلوب خدا می‏سازد و 

نماز را شایسته صعود به درگاه خدا می‏سازد.

آداب نماز، که در قالب احکام نماز باید مراعات شود، در هر سه بخش نماز جاری است:

. مقدّمات نماز، یعنی اموری که باید قبل از شروع به نماز به آن‏ها پرداخت.

. مقارنات نماز، یعنی اعمال و آداب متن نماز.

. تعقیبات نماز، یعنی امور پس از نماز.

نماز، سپاس نعمت

انسان، اسیر محبّت دیگران است و نعمت و نیکی، انسان را به مقام سپاس و تشکّر می‏کشید.

اگر کسی نعمتی به ما بخشید و احسانی در حق ما کرد، با زبان و عمل، سپاسگزار او می‏شویم.

ما بنده خداییم و غرق در نعمت‏های او، پس در هر نفسی، نه یک نعمت بلکه صدها نعمت 

موجود است و بر این نعمت‏ها نه یک شکر، بلکه هزاران شکر لازم است. کافی است که 

اندکی چشم بصیرت بگشائیم و ببینیم لطف و فضل خدا را درباره خودمان، آنگاه خواهی‏نخواهی 

سپاس او خواهیم گفت.

نماز، نوعی سپاس از نعمت‏های فراوان و بی‏شمار اوست.

خداوند، به ما هستی بخشید. آنچه برای زندگی مادی و معنوی لازم داشتیم، عطا کرد. هوش 

و عقل و استعدادمان داد. قطرات باران، برگ درختان، ماهیان دریا، پرندگان آسمان، نور 

خورشید و هدایت عقل و ولایت پاکان و راهنمایی وجدان را جهت سعادت ما ارزانی داشت.

اعضایی متناسب، قوایی مفید، مربّیانی دلسوز، طبیعتی رام و مسخّر برای ما قرار داد، 

تا با او بیشتر آشنا باشیم. اگر لب ما نرم نبود، توان سخن گفتن نداشتیم. اگر انگشت 

شصت نداشتیم، حتّی دکمه یقه خود را نمی‏توانستیم ببندیم.

اگر آب‏ها، شور و تلخ بود، درختان نمی‏رویید. اگر زمین جاذبه نداشت، اگر فاصله 

خورشید به ما نزدیک‏تر بود، اگر هنگام تولّد، مکیدن را نمی‏دانستیم، اگر قدرت نطق و 

گویایی نداشتیم، اگر چشم‏مان نابینا بود، اگر از موهبت عقل بی بهره بودیم ... و 

هزاران اگر دیگر. به تعبیر قرآن، نعمت‏های الهی، قابل شمارش نیست. آیا این همه نعمت، 

تشکّر لازم ندارد؟ آیا بی انصافی و حق ناشناسی نیست که انسان، غرق نعمت‏های خدا 

باشد ولی حالت سپاس به درگاه صاحب نعمت نداشته باشد؟

نماز، تشکّر از خداست که ولیّ نعمت ماست، هر چه داریم از اوست.

البتّه این سپاس، برای خدا سودی ندارد، بلکه برای خودمان مفید است و نشان معرفت 

ماست. همچنان که تشکّر یک دانش‏آموز از معلّم، بیانگرِ کمال و رشد فکری اوست و از 

تشکّر او چیزی عاید معلّم نمی‏شود.

چه غافل‏اند، آنان که بر سر سفره نعمت خدا، عمری می‏نشینند و یکبار هم به شکرانه 

این موهبت‏ها در آستان آن خدای متعال، پیشانی عبودیت و سجده شکر بر زمین نمی‏گذارند!

سیمای نماز

تاکنون آنچه خواندید، به «عبادت» مربوط می‏شد.

البتّه عبادت، عنوان عامی است که نمونه‏ها و مصداق‏های فراوانی را در بر می‏گیرد و 

تنها در «نماز» خلاصه نمی‏شود. حج، روزه، امر بمعروف و نهی از منکر، جهاد، طلب روزی 

حلال، خدمت به همنوعان، درس خواندن و درس گفتن، عزاداری بر شهیدان کربلا، نیکی به 

پدر و مادر، یتیم نوازی، پرداخت خمس و زکات و ... همه و همه عبادت است. (البتّه به 

شرط خدایی بودن نیّت)

ولی در میان اعمال عبادی، «نماز» برجستگی و درخشندگی خاصی دارد و جلوه درخشان عبادت 

و پرستش خدا به حساب می‏آید. اوصاف نماز، فلسفه و حکمتش، فایده و آثارش، شرایط و 

آدابش، مکان و زمانش در آیات و روایات بسیاری آمده که پرداختن به آن‏ها طولانی 

خواهد شد. امّا سعی می‏کنیم بر اساس قرآن و حدیث، قطره‏ای از دریای معارف اسلامی 

درباره نماز را بازگوییم.

نماز، بزرگ‏ترین عبادت و مهم‏ترین سفارش همه انبیاست.

 

شرایط کمال عبادت

غیر از شرط صحّت و شرایط قبول، شرایطی هم برای کمال عبادت است. یعنی اگر این شرایط 

باشد، عمل عبادی ارزشی فوق‏العاده و کمالی بالاتر خواهد داشت. عبادات واعمالی که 

شرایط زیر را داشته باشد، برتر وکامل‏تر است:

. مشکل‏تر بودن

در عبادت، باید دشواری آن را تحمل کرد و بر سستی و تن پروری غلبه یافت و به پرستشی 

عاشقانه و پیوسته پرداخت. علی‏علیه السلام فرموده است: «اَفْضَلُ الاَعْمالِ ما 

اَکْرَهْتَ نَفسَکَ عَلَیهِ» (33) بهترین کارها، عملی است که خود را (علی‏رغم عدم 

پذیرش نفس) بر آن وادار کنی.

آنکه در لحظات سخت، از رسول‏خدا حمایت ویاری کند.

آنکه با پای پیاده به سفر حج و زیارت برود.

آنکه با جان و مال، در راه خدا مبارزه کند.

آنکه در راه دین، سختی بیشتری تحمّل کند، از فضیلت بیشتری برخوردار است.

. نظم و تداوم

عبادت اگر برنامه‏های دائمی ومنظّم داشته باشد، بهتراست. در روایات آمده است که 

مؤمن، اوقات وکارهای خود را تقسیم می‏کند وبخشی را برای عبادت ومناجات با خدا قرار 

می‏دهد.

 

نشانه قبولی عبادت

با این همه شرایطی که برای قبولی عبادت و نماز است، باید مراقب بود نماز بی فایده و 

پرستش بی خاصیت نداشته باشیم. صِرف انجام تکلیف، کافی نیست، باید چنان انجام وظیفه 

کرد، که صاحب فرمان که خداوند است، بپذیرد. 

علی علیه السلام می‏فرماید: «کُونُوا عَلی‏ قَبُولِ الْعَمَلِ اَشدَّ عنایتاً 

مِنْکُمْ عَلَی الْعَمَلِ» (31) بیشترین توجه شما، به قبولی عمل باشد، نه اصل عمل!

با این حساب، از کجا می‏توان فهمید که طاعتمان را خدا پذیرفته است؟

امام صادق علیه السلام نشانه آن را چنین بیان می‏کند:

«مَنْ اَحَبَ اَنْ یَعْلَمَ اَقُبِلَتْ صَلوتُهُ اَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْیَنْظرْ 

هَلْ مَنَعَتْهُ صَلوتُهُ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ؟ فَبِقَدْرِ ما 

مَنَعَتْهُ قُبِلتْ مِنْهُ» (32) 

هر که می‏خواهد بداند آیا نمازش پذیرفته شده یا نه، ببیند آیا نمازش، او را از گناه 

و زشتی بازداشته است؟ به هر مقدار که نمازش، مانع گناه و منکر شود، نمازش قبول شده 

است.

نشانه قبولی عبادت

با این همه شرایطی که برای قبولی عبادت و نماز است، باید مراقب بود نماز بی فایده و 

پرستش بی خاصیت نداشته باشیم. صِرف انجام تکلیف، کافی نیست، باید چنان انجام وظیفه 

کرد، که صاحب فرمان که خداوند است، بپذیرد. 

علی علیه السلام می‏فرماید: «کُونُوا عَلی‏ قَبُولِ الْعَمَلِ اَشدَّ عنایتاً 

مِنْکُمْ عَلَی الْعَمَلِ» (31) بیشترین توجه شما، به قبولی عمل باشد، نه اصل عمل!

با این حساب، از کجا می‏توان فهمید که طاعتمان را خدا پذیرفته است؟

امام صادق علیه السلام نشانه آن را چنین بیان می‏کند:

«مَنْ اَحَبَ اَنْ یَعْلَمَ اَقُبِلَتْ صَلوتُهُ اَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْیَنْظرْ 

هَلْ مَنَعَتْهُ صَلوتُهُ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ؟ فَبِقَدْرِ ما 

مَنَعَتْهُ قُبِلتْ مِنْهُ» (32) 

هر که می‏خواهد بداند آیا نمازش پذیرفته شده یا نه، ببیند آیا نمازش، او را از گناه 

و زشتی بازداشته است؟ به هر مقدار که نمازش، مانع گناه و منکر شود، نمازش قبول شده 

است.

شرایط قبولی عبادت

مقصود، شرایطی است که رعایت آن‏ها، علاوه بر درستی عمل، موجب قرب به خدا و جلب رضای 

او می‏شود. ممکن است نمازی صحیح باشد ولی سبب رشد و تزکیه روح نشود، همچون دارویی 

که شفابخش نباشد، یا جنسی در بازار بی‏مشتری باشد. عبادت هم، گاهی تنها در حدّ نجات 

بخشی از کیفر است، ولی گاهی انسان را محبوب خدا و عمل را مقبول درگاهش می‏سازد.

در آیات و روایات، نکات بسیاری پیرامون قبولی عبادت و عمل مطرح است که به عنوان 

نمونه، چند مورد ذکر می‏شود.

. در بُعد اعتقادی، «ایمان»

قرآن کریم می‏گوید: اعمال شایسته و صالح، از کسی که «مؤمن» باشد، موجب حیات طیّبه 

می‏شود. «مَنْ عَمِلَ صَلِحاً مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی‏ وَهُوَ مُؤْمِنٌ 

فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَوةً طَیِّبَةً» (20) و در آیه دیگری می‏فرماید: «وَمَن 

یَکُفُرْ بِالْإِیمَنِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» (21) کسی که کفر ورزد و ایمان را 

نپذیرد، اعمالش تباه می‏شود.

 

شرایط صحّت عبادت

هدفِ درست و شکلِ صحیح عبادت، دو عامل مهمّ در صحّت آن است. یعنی هم مقصود از عبادت، باید رضای خدا و قصد قربت و انجام فرمان الهی باشد، نه جلب نظر مردم و ریا و خودنمایی، و هم صورت ظاهری آن، طبق دستور باشد، حتّی در جزئیات آن.

عمل خالص و نیّت خدایی در عبادات، آن است که چشمداشت تمجید و تشکّر از مردم نداشته باشیم، برای خدا کار کنیم و اجر خود را در بندگی و طاعت، از او بخواهیم. 

امام صادق‏علیه السلام فرمود: «وَالعَمَلُ الخالِصُ الَّذی لا تُریدُ اَنْ تَحمِدَکَ عَلَیْهِ اَحَدٌ اِلاّ اللّهُ» (18)  

عمل خالص عملی است که در انجامش، جز از خدا، از احدی انتظار سپاس وستایش نداشته باشی.

عامل دیگر صحّت عبادت به شکل آن مربوط است، یعنی عمل، طبق آنچه گفته‏اند و مطابق دستور شرع باشد، نه بر اساس ذوق و سلیقه شخصی یا مد روز یا پسند مردم. اینکه مثلاً نماز را چگونه باید خواند، کجا آهسته و کجا بلند، کجا نشسته و کجا ایستاده، کجا چهار رکعت و کجا دو رکعت، و ... همه طبق دستور باشد، گرچه همه عبادت است.

 

عبادت، در ترازوی سنجش

گفتیم: عبادت، یعنی بندگی و پرستش، اطاعت امر خدا و انجام تکلیف الهی، خواستِ خود را فدای خواسته پروردگار کردن و گردن نهادن به احکام شرع.

آنچه به عنوانِ تکلیف و عبادت انجام می‏شود، به لحاظ نیّت و محتوا و کیفیّت انجام و خصوصیات فردی هر کس، مراحل و مراتبی می‏یابد.

گاهی عمل عبادی، تنها مرتبه صحّت و درستی را از نظر رعایت شرایط دارد، گاهی به مرتبه قبول می‏رسد، و گاهی هم صفت کمال می‏یابد. پس برای عبادات، شرایط زیر مطرح است:

. شرایط صحّت عبادات

. شرایط قبولی عبادات

. شرایط کمال عبادات

و اینک توضیحی پیرامون این سه مرحله و سه نوع شرایط:

شرایط تکلیف

از میان موجودات، انسان ویژگی تکلیف را داراست و این از امتیازات و افتخارات اوست که از سوی خدای هستی، فرمان می‏یابد و عهده دار انجام کارها و وظایفی می‏شود که خواسته پروردگار جهان است.

یکی از علما، همیشه سالگرد بلوغ خود را که مرحله رسیدن به «تکلیف» است جشن می‏گرفت و می‏گفت: در چنین روزی، لیاقت مسئولیت پذیری و انجام تکالیف الهی را یافته‏ام. روز رسیدن به تکلیف، روز مبارکی است و شایسته است که برای آن «جشن تکلیف» گرفت.

به هر حال، آنچه که شرط تکلیف انسان است به صورت فشرده از این قرار است:

. بلوغ

بلوغ سنّی آن است که پسران، پانزده سال را تمام کرده، به سن  16  سالگی وارد شوند (16)  و دختران  9  سال را به پایان رسانده، ده ساله شوند.

با این بلوغ تکلیفی، انجام همه واجبات دینی و پرهیز از محرّمات، بر انسان لازم می‏شود و در صورت تخلّف، گناه کرده و مورد مؤاخذه الهی قرار می‏گیرد.

غیر از این بلوغ، بلوغ‏های دیگری هم هست. همچون:

الف) بلوغ سیاسی در مسائل اجتماعی و آگاهی‏های سیاسی و شناخت جامعه و روابط حکومتی و ...

ب) بلوغ اقتصادی که رسیدن به مرحله‏ای از رشد است که انسان بتواند در اموال خود، عاقلانه و بر اساس مصلحت، دخل و تصرّف کند و قادر بر حفظ اموال خود باشد.

ج) بلوغ ازدواج، که دختر و پسر، غیر از سنّ و سال، توانایی اداره زندگی و پذیرش مسئولیت ازدواج و تشکیل خانواده را داشته باشند.

گرچه بلوغ، شرط تکلیف است، ولی پیش از رسیدن به سنّ تکلیف، هم نوجوانان وظیفه دارند با عادت دادن خود به انجام وظایف و دوری از گناهان، آماده ورود به مرحله تکلیف شوند، و هم اولیای آنان موظّف‏اند به نحوی آنان را تربیت کنند و به نماز و عبادت و پرهیز از معاصی عادت دهند که هنگام تکلیف، مشکلی از نظر شناخت وظیفه و آگاهی به مسائل و مبانی دینی و اجرای دستورات الهی نداشته باشند.

 

چگونه عبادت کنیم؟

مگر نه اینکه نشانی هر خانه را باید از صاحب خانه گرفت؟ و مگر نه اینکه در هر ضیافت و مهمانی، باید نظر میزبان را مراعات کرد؟

عبادت، حضور در برابر آفریدگار است و نشستن بر سر مائده‏های معنوی که او برای «بندگان» خود فراهم کرده است.

پس، چگونگی عبادت را هم از او باید فراگرفت و به دستور او عمل کرد و دید که او چه چیز را عبادت دانسته و عبادت را به چه صورت از ما طلبیده است؟

غیر از شکل ظاهری عبادات، به خصوص نماز که بیشتر در چگونگی آن سخن خواهیم گفت، محتوای عبادت را باید از دید اولیای دین و متن مکتب شناخت و به کار بست.

بهترین عبادت‏ها آن است که:

. آگاهانه باشد.

دو رکعت نمازِ انسان آگاه و دانا، از هفتاد رکعت نماز شخص نادان برتر است. و عبادت کننده ناآگاه، همچون الاغ آسیاب است که می‏چرخد ولی پیش نمی‏رود. (6)  

امام صادق علیه السلام می‏فرماید: کسی که دو رکعت نماز بخواند و بداند با که سخن می‏گوید، گناهانش بخشیده می‏شود. (7)  در این صورت است که نماز، معراج روح می‏شود و عامل بازدارنده از فساد و موجب قرب به خدا می‏گردد.

. عاشقانه باشد.

 

ریشه ‏های عبادت

. عظمت خدا

برخورد با یک شخصیت برجسته، انسان را به تواضع وا می‏دارد، دیدار با یک دانشمند بزرگ، آدمی را به تکریم و احترام وا می‏دارد، چون که انسان در برابر عظمت و دانش آن شخصیت و این دانشمند، خود را کوچک و کم سواد می‏بیند. خداوند، مبدأ همه عظمت‏ها و جلال‏هاست. شناخت خدا به عظمت وبزرگی، انسان ناتوان وحقیر را به کُرنش وتعظیم در برابر او وامی‏دارد.

. احساس نیاز و وابستگی

انسان، عاجز، نیازمند و ناتوان است و خداوند، در اوج بی نیازی و غنای مطلق، و سر رشته دار امور انسان‏هاست. این هم عاملی است، تا انسان در برابر خداوند «بندگی» کند.

. سپاس نعمت

توجه به نعمت‏های بی حساب و فراوانی که از هر سو و در هر زمینه ما را احاطه کرده، قوی‏ترین انگیزه را برای پرستش پروردگار ایجاد می‏کند. نعمت‏هایی که حتّی پیش از تولّد شروع می‏شود و در طول زندگی همراه ماست و در آخرت هم (اگر شایستگی داشته باشیم) از آن بهره‏مند خواهیم شد. قرآن به این نکته اشاره کرده و به مردم زمان پیامبر صلی الله علیه وآله می‏فرماید:

«فَلْیَعْبُدُواْ رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ الَّذِی أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْف» (4)  باید خدای کعبه را عبادت کنند، خدایی که آنان را از گرسنگی نجات داد و از ترس، ایمن ساخت.

. فطرت

در سرشت انسان، پرستش و نیایش وجود دارد. اگر به معبود حقیقی دست یافت، که کمال مطلوب همین است، و اگر به انحراف و بیراهه دچار شد، به پرستش معبودهای بدلی و باطل می‏پردازد. بت پرستی، ماه و خورشید پرستی، گوساله و گاو پرستی، نمونه‏هایی انحرافی است که وجود دارد، کسانی هم پول و مقام و همسر و ماشین و مدال و ... را می‏پرستند.

انبیا آمده‏اند تا فطرت را در مسیر حق، هدایت کنند و انسان را از عبادت‏های عوضی نجات بخشند. حضرت علی علیه السلام در مورد بعثت رسول خدا صلی الله علیه وآله می‏فرماید:

«فَبَعَثَ اللّهُ مُحَمَّداً بِالْحَقَّ لِیُخرِجَ عِبادَهُ مِنْ عِبادَةِ الاوثانِ اِلی‏ عِبادَتِهِ ...» (5)  خداوند حضرت محمّد صلی الله علیه وآله را برانگیخت، تا بندگانش را از «بت‏پرستی» به «خدا پرستی» دعوت کند.

روحِ عبادت در فطرت انسان نهفته است و اگر درست رهبری نشود به عبادت بت و طاغوت می‏گراید. مثل میل به غذا که در هر کودکی هست، ولی اگر راهنمایی نشود، کودک خاک می‏خورد و لذّت هم می‏برد. بدون هدایت صحیحِ این گرایش فطری نیز، انسان به عشق‏های زودگذر پوچ یا پرستش‏های بی محتوای انحرافی دچار می‏شود.

نماز، عبادتی بزرگ

شناخت معبود و آفریدگار، محبّت او را در دل ایجاد می‏کند و این محبّت، انسان را به پرستش و عبادت و اظهار کوچکی و تواضع در برابر عظمت او وا می‏دارد.

نماز، جلوه‏ای از بندگی انسان در پیشگاه خدا و مظهر عبودیّت و عبادت است. آنکه «بنده» آفریدگار است و این بندگی را احساس می‏کند و می‏داند و باور دارد، در برابر او، مطیع است و در پیشگاهش سر بر خاک می‏نهد و به سجده می‏افتد و با وی راز می‏گوید و نیاز می‏طلبد و آن خالق یگانه را که سر رشته دارِ اوست، به عظمت و پاکی می‏ستاید.

ای مهربان خدای

ای مهربان خدای:

گم گشته‏ام تو بودی و کردم چو دیده باز

دیدم به آسمان و زمین و به بام و در

تابنده نور توست

هر جا ظهور توست

دیدم‏به هیچ نقطه تهی نیست جای تو

خوش می‏درخشد از همه سو جلوه‏های تو

ای مبدأ وجود!

از کثرت ظهور، نهان شد که کیستی

از هر چه ظاهر است، تویی آشکارتر ... مستور نیستی

نزدیک‏تر ز من به منی، دور نیستی

تو آشکاره‏ای ... من زین میان گُمم

کور ار نبیند، این گنه آفتاب نیست

نقص از من است، ورنه رُخت را حجاب نیست.

ای مهربان خدای!

در قلب من تبی است گدازان و دردناک

احساس می‏کنم که به کانون جانِ من

سوزنده آتشی است که سر می‏کشد به اوج

احساس می‏کنم عطشی مست و بی قرار

اندر فضای هستی من می‏دود چو موج

این سوز عشق توست،

در من، چو جان نهان

احساس می‏کنم،

درمان نسازد این تبِ من جز دوای تو

زائل نسازد این عطش، الاّ لقای تو

ای مهربان خدای!

احساس می‏کنم خلائی در وجود خویش

کان را نمی‏برد ز میان، جز پرستشت

ای نازنین خدای!

احساس می‏کنم که بود در سرشتِ من

سوزنده، یک نیاز

داغ نیاز را نزداید ز سینه‏ام

جز لذّت پرستش و جز نشئه وصال

مخموری مرا به جز این می، علاج نیست

مطلب عیان بود، به بیان احتیاج نیست

ای مهربان خدای!

تو، راز جان و مایه سرمستی منی

تو هستی منی

در عمق فکر و پرده جانم تویی، تویی

آرام دل، فروغ روانم تویی، تویی

هر جا نگاه می‏دود، آنجا نشان توست

روشنگر وجود، رخِ دلستان توست. (1)