نماز، سپاس نعمت

انسان، اسیر محبّت دیگران است و نعمت و نیکی، انسان را به مقام سپاس و تشکّر می‏کشید.

اگر کسی نعمتی به ما بخشید و احسانی در حق ما کرد، با زبان و عمل، سپاسگزار او می‏شویم.

ما بنده خداییم و غرق در نعمت‏های او، پس در هر نفسی، نه یک نعمت بلکه صدها نعمت 

موجود است و بر این نعمت‏ها نه یک شکر، بلکه هزاران شکر لازم است. کافی است که 

اندکی چشم بصیرت بگشائیم و ببینیم لطف و فضل خدا را درباره خودمان، آنگاه خواهی‏نخواهی 

سپاس او خواهیم گفت.

نماز، نوعی سپاس از نعمت‏های فراوان و بی‏شمار اوست.

خداوند، به ما هستی بخشید. آنچه برای زندگی مادی و معنوی لازم داشتیم، عطا کرد. هوش 

و عقل و استعدادمان داد. قطرات باران، برگ درختان، ماهیان دریا، پرندگان آسمان، نور 

خورشید و هدایت عقل و ولایت پاکان و راهنمایی وجدان را جهت سعادت ما ارزانی داشت.

اعضایی متناسب، قوایی مفید، مربّیانی دلسوز، طبیعتی رام و مسخّر برای ما قرار داد، 

تا با او بیشتر آشنا باشیم. اگر لب ما نرم نبود، توان سخن گفتن نداشتیم. اگر انگشت 

شصت نداشتیم، حتّی دکمه یقه خود را نمی‏توانستیم ببندیم.

اگر آب‏ها، شور و تلخ بود، درختان نمی‏رویید. اگر زمین جاذبه نداشت، اگر فاصله 

خورشید به ما نزدیک‏تر بود، اگر هنگام تولّد، مکیدن را نمی‏دانستیم، اگر قدرت نطق و 

گویایی نداشتیم، اگر چشم‏مان نابینا بود، اگر از موهبت عقل بی بهره بودیم ... و 

هزاران اگر دیگر. به تعبیر قرآن، نعمت‏های الهی، قابل شمارش نیست. آیا این همه نعمت، 

تشکّر لازم ندارد؟ آیا بی انصافی و حق ناشناسی نیست که انسان، غرق نعمت‏های خدا 

باشد ولی حالت سپاس به درگاه صاحب نعمت نداشته باشد؟

نماز، تشکّر از خداست که ولیّ نعمت ماست، هر چه داریم از اوست.

البتّه این سپاس، برای خدا سودی ندارد، بلکه برای خودمان مفید است و نشان معرفت 

ماست. همچنان که تشکّر یک دانش‏آموز از معلّم، بیانگرِ کمال و رشد فکری اوست و از 

تشکّر او چیزی عاید معلّم نمی‏شود.

چه غافل‏اند، آنان که بر سر سفره نعمت خدا، عمری می‏نشینند و یکبار هم به شکرانه 

این موهبت‏ها در آستان آن خدای متعال، پیشانی عبودیت و سجده شکر بر زمین نمی‏گذارند!

سیمای نماز

تاکنون آنچه خواندید، به «عبادت» مربوط می‏شد.

البتّه عبادت، عنوان عامی است که نمونه‏ها و مصداق‏های فراوانی را در بر می‏گیرد و 

تنها در «نماز» خلاصه نمی‏شود. حج، روزه، امر بمعروف و نهی از منکر، جهاد، طلب روزی 

حلال، خدمت به همنوعان، درس خواندن و درس گفتن، عزاداری بر شهیدان کربلا، نیکی به 

پدر و مادر، یتیم نوازی، پرداخت خمس و زکات و ... همه و همه عبادت است. (البتّه به 

شرط خدایی بودن نیّت)

ولی در میان اعمال عبادی، «نماز» برجستگی و درخشندگی خاصی دارد و جلوه درخشان عبادت 

و پرستش خدا به حساب می‏آید. اوصاف نماز، فلسفه و حکمتش، فایده و آثارش، شرایط و 

آدابش، مکان و زمانش در آیات و روایات بسیاری آمده که پرداختن به آن‏ها طولانی 

خواهد شد. امّا سعی می‏کنیم بر اساس قرآن و حدیث، قطره‏ای از دریای معارف اسلامی 

درباره نماز را بازگوییم.

نماز، بزرگ‏ترین عبادت و مهم‏ترین سفارش همه انبیاست.

 

شرایط کمال عبادت

غیر از شرط صحّت و شرایط قبول، شرایطی هم برای کمال عبادت است. یعنی اگر این شرایط 

باشد، عمل عبادی ارزشی فوق‏العاده و کمالی بالاتر خواهد داشت. عبادات واعمالی که 

شرایط زیر را داشته باشد، برتر وکامل‏تر است:

. مشکل‏تر بودن

در عبادت، باید دشواری آن را تحمل کرد و بر سستی و تن پروری غلبه یافت و به پرستشی 

عاشقانه و پیوسته پرداخت. علی‏علیه السلام فرموده است: «اَفْضَلُ الاَعْمالِ ما 

اَکْرَهْتَ نَفسَکَ عَلَیهِ» (33) بهترین کارها، عملی است که خود را (علی‏رغم عدم 

پذیرش نفس) بر آن وادار کنی.

آنکه در لحظات سخت، از رسول‏خدا حمایت ویاری کند.

آنکه با پای پیاده به سفر حج و زیارت برود.

آنکه با جان و مال، در راه خدا مبارزه کند.

آنکه در راه دین، سختی بیشتری تحمّل کند، از فضیلت بیشتری برخوردار است.

. نظم و تداوم

عبادت اگر برنامه‏های دائمی ومنظّم داشته باشد، بهتراست. در روایات آمده است که 

مؤمن، اوقات وکارهای خود را تقسیم می‏کند وبخشی را برای عبادت ومناجات با خدا قرار 

می‏دهد.

 

نشانه قبولی عبادت

با این همه شرایطی که برای قبولی عبادت و نماز است، باید مراقب بود نماز بی فایده و 

پرستش بی خاصیت نداشته باشیم. صِرف انجام تکلیف، کافی نیست، باید چنان انجام وظیفه 

کرد، که صاحب فرمان که خداوند است، بپذیرد. 

علی علیه السلام می‏فرماید: «کُونُوا عَلی‏ قَبُولِ الْعَمَلِ اَشدَّ عنایتاً 

مِنْکُمْ عَلَی الْعَمَلِ» (31) بیشترین توجه شما، به قبولی عمل باشد، نه اصل عمل!

با این حساب، از کجا می‏توان فهمید که طاعتمان را خدا پذیرفته است؟

امام صادق علیه السلام نشانه آن را چنین بیان می‏کند:

«مَنْ اَحَبَ اَنْ یَعْلَمَ اَقُبِلَتْ صَلوتُهُ اَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْیَنْظرْ 

هَلْ مَنَعَتْهُ صَلوتُهُ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ؟ فَبِقَدْرِ ما 

مَنَعَتْهُ قُبِلتْ مِنْهُ» (32) 

هر که می‏خواهد بداند آیا نمازش پذیرفته شده یا نه، ببیند آیا نمازش، او را از گناه 

و زشتی بازداشته است؟ به هر مقدار که نمازش، مانع گناه و منکر شود، نمازش قبول شده 

است.

نشانه قبولی عبادت

با این همه شرایطی که برای قبولی عبادت و نماز است، باید مراقب بود نماز بی فایده و 

پرستش بی خاصیت نداشته باشیم. صِرف انجام تکلیف، کافی نیست، باید چنان انجام وظیفه 

کرد، که صاحب فرمان که خداوند است، بپذیرد. 

علی علیه السلام می‏فرماید: «کُونُوا عَلی‏ قَبُولِ الْعَمَلِ اَشدَّ عنایتاً 

مِنْکُمْ عَلَی الْعَمَلِ» (31) بیشترین توجه شما، به قبولی عمل باشد، نه اصل عمل!

با این حساب، از کجا می‏توان فهمید که طاعتمان را خدا پذیرفته است؟

امام صادق علیه السلام نشانه آن را چنین بیان می‏کند:

«مَنْ اَحَبَ اَنْ یَعْلَمَ اَقُبِلَتْ صَلوتُهُ اَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْیَنْظرْ 

هَلْ مَنَعَتْهُ صَلوتُهُ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ؟ فَبِقَدْرِ ما 

مَنَعَتْهُ قُبِلتْ مِنْهُ» (32) 

هر که می‏خواهد بداند آیا نمازش پذیرفته شده یا نه، ببیند آیا نمازش، او را از گناه 

و زشتی بازداشته است؟ به هر مقدار که نمازش، مانع گناه و منکر شود، نمازش قبول شده 

است.

شرایط قبولی عبادت

مقصود، شرایطی است که رعایت آن‏ها، علاوه بر درستی عمل، موجب قرب به خدا و جلب رضای 

او می‏شود. ممکن است نمازی صحیح باشد ولی سبب رشد و تزکیه روح نشود، همچون دارویی 

که شفابخش نباشد، یا جنسی در بازار بی‏مشتری باشد. عبادت هم، گاهی تنها در حدّ نجات 

بخشی از کیفر است، ولی گاهی انسان را محبوب خدا و عمل را مقبول درگاهش می‏سازد.

در آیات و روایات، نکات بسیاری پیرامون قبولی عبادت و عمل مطرح است که به عنوان 

نمونه، چند مورد ذکر می‏شود.

. در بُعد اعتقادی، «ایمان»

قرآن کریم می‏گوید: اعمال شایسته و صالح، از کسی که «مؤمن» باشد، موجب حیات طیّبه 

می‏شود. «مَنْ عَمِلَ صَلِحاً مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی‏ وَهُوَ مُؤْمِنٌ 

فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَوةً طَیِّبَةً» (20) و در آیه دیگری می‏فرماید: «وَمَن 

یَکُفُرْ بِالْإِیمَنِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» (21) کسی که کفر ورزد و ایمان را 

نپذیرد، اعمالش تباه می‏شود.

 

شرایط صحّت عبادت

هدفِ درست و شکلِ صحیح عبادت، دو عامل مهمّ در صحّت آن است. یعنی هم مقصود از عبادت، باید رضای خدا و قصد قربت و انجام فرمان الهی باشد، نه جلب نظر مردم و ریا و خودنمایی، و هم صورت ظاهری آن، طبق دستور باشد، حتّی در جزئیات آن.

عمل خالص و نیّت خدایی در عبادات، آن است که چشمداشت تمجید و تشکّر از مردم نداشته باشیم، برای خدا کار کنیم و اجر خود را در بندگی و طاعت، از او بخواهیم. 

امام صادق‏علیه السلام فرمود: «وَالعَمَلُ الخالِصُ الَّذی لا تُریدُ اَنْ تَحمِدَکَ عَلَیْهِ اَحَدٌ اِلاّ اللّهُ» (18)  

عمل خالص عملی است که در انجامش، جز از خدا، از احدی انتظار سپاس وستایش نداشته باشی.

عامل دیگر صحّت عبادت به شکل آن مربوط است، یعنی عمل، طبق آنچه گفته‏اند و مطابق دستور شرع باشد، نه بر اساس ذوق و سلیقه شخصی یا مد روز یا پسند مردم. اینکه مثلاً نماز را چگونه باید خواند، کجا آهسته و کجا بلند، کجا نشسته و کجا ایستاده، کجا چهار رکعت و کجا دو رکعت، و ... همه طبق دستور باشد، گرچه همه عبادت است.

 

عبادت، در ترازوی سنجش

گفتیم: عبادت، یعنی بندگی و پرستش، اطاعت امر خدا و انجام تکلیف الهی، خواستِ خود را فدای خواسته پروردگار کردن و گردن نهادن به احکام شرع.

آنچه به عنوانِ تکلیف و عبادت انجام می‏شود، به لحاظ نیّت و محتوا و کیفیّت انجام و خصوصیات فردی هر کس، مراحل و مراتبی می‏یابد.

گاهی عمل عبادی، تنها مرتبه صحّت و درستی را از نظر رعایت شرایط دارد، گاهی به مرتبه قبول می‏رسد، و گاهی هم صفت کمال می‏یابد. پس برای عبادات، شرایط زیر مطرح است:

. شرایط صحّت عبادات

. شرایط قبولی عبادات

. شرایط کمال عبادات

و اینک توضیحی پیرامون این سه مرحله و سه نوع شرایط:

شرایط تکلیف

از میان موجودات، انسان ویژگی تکلیف را داراست و این از امتیازات و افتخارات اوست که از سوی خدای هستی، فرمان می‏یابد و عهده دار انجام کارها و وظایفی می‏شود که خواسته پروردگار جهان است.

یکی از علما، همیشه سالگرد بلوغ خود را که مرحله رسیدن به «تکلیف» است جشن می‏گرفت و می‏گفت: در چنین روزی، لیاقت مسئولیت پذیری و انجام تکالیف الهی را یافته‏ام. روز رسیدن به تکلیف، روز مبارکی است و شایسته است که برای آن «جشن تکلیف» گرفت.

به هر حال، آنچه که شرط تکلیف انسان است به صورت فشرده از این قرار است:

. بلوغ

بلوغ سنّی آن است که پسران، پانزده سال را تمام کرده، به سن  16  سالگی وارد شوند (16)  و دختران  9  سال را به پایان رسانده، ده ساله شوند.

با این بلوغ تکلیفی، انجام همه واجبات دینی و پرهیز از محرّمات، بر انسان لازم می‏شود و در صورت تخلّف، گناه کرده و مورد مؤاخذه الهی قرار می‏گیرد.

غیر از این بلوغ، بلوغ‏های دیگری هم هست. همچون:

الف) بلوغ سیاسی در مسائل اجتماعی و آگاهی‏های سیاسی و شناخت جامعه و روابط حکومتی و ...

ب) بلوغ اقتصادی که رسیدن به مرحله‏ای از رشد است که انسان بتواند در اموال خود، عاقلانه و بر اساس مصلحت، دخل و تصرّف کند و قادر بر حفظ اموال خود باشد.

ج) بلوغ ازدواج، که دختر و پسر، غیر از سنّ و سال، توانایی اداره زندگی و پذیرش مسئولیت ازدواج و تشکیل خانواده را داشته باشند.

گرچه بلوغ، شرط تکلیف است، ولی پیش از رسیدن به سنّ تکلیف، هم نوجوانان وظیفه دارند با عادت دادن خود به انجام وظایف و دوری از گناهان، آماده ورود به مرحله تکلیف شوند، و هم اولیای آنان موظّف‏اند به نحوی آنان را تربیت کنند و به نماز و عبادت و پرهیز از معاصی عادت دهند که هنگام تکلیف، مشکلی از نظر شناخت وظیفه و آگاهی به مسائل و مبانی دینی و اجرای دستورات الهی نداشته باشند.

 

چگونه عبادت کنیم؟

مگر نه اینکه نشانی هر خانه را باید از صاحب خانه گرفت؟ و مگر نه اینکه در هر ضیافت و مهمانی، باید نظر میزبان را مراعات کرد؟

عبادت، حضور در برابر آفریدگار است و نشستن بر سر مائده‏های معنوی که او برای «بندگان» خود فراهم کرده است.

پس، چگونگی عبادت را هم از او باید فراگرفت و به دستور او عمل کرد و دید که او چه چیز را عبادت دانسته و عبادت را به چه صورت از ما طلبیده است؟

غیر از شکل ظاهری عبادات، به خصوص نماز که بیشتر در چگونگی آن سخن خواهیم گفت، محتوای عبادت را باید از دید اولیای دین و متن مکتب شناخت و به کار بست.

بهترین عبادت‏ها آن است که:

. آگاهانه باشد.

دو رکعت نمازِ انسان آگاه و دانا، از هفتاد رکعت نماز شخص نادان برتر است. و عبادت کننده ناآگاه، همچون الاغ آسیاب است که می‏چرخد ولی پیش نمی‏رود. (6)  

امام صادق علیه السلام می‏فرماید: کسی که دو رکعت نماز بخواند و بداند با که سخن می‏گوید، گناهانش بخشیده می‏شود. (7)  در این صورت است که نماز، معراج روح می‏شود و عامل بازدارنده از فساد و موجب قرب به خدا می‏گردد.

. عاشقانه باشد.

 

ریشه ‏های عبادت

. عظمت خدا

برخورد با یک شخصیت برجسته، انسان را به تواضع وا می‏دارد، دیدار با یک دانشمند بزرگ، آدمی را به تکریم و احترام وا می‏دارد، چون که انسان در برابر عظمت و دانش آن شخصیت و این دانشمند، خود را کوچک و کم سواد می‏بیند. خداوند، مبدأ همه عظمت‏ها و جلال‏هاست. شناخت خدا به عظمت وبزرگی، انسان ناتوان وحقیر را به کُرنش وتعظیم در برابر او وامی‏دارد.

. احساس نیاز و وابستگی

انسان، عاجز، نیازمند و ناتوان است و خداوند، در اوج بی نیازی و غنای مطلق، و سر رشته دار امور انسان‏هاست. این هم عاملی است، تا انسان در برابر خداوند «بندگی» کند.

. سپاس نعمت

توجه به نعمت‏های بی حساب و فراوانی که از هر سو و در هر زمینه ما را احاطه کرده، قوی‏ترین انگیزه را برای پرستش پروردگار ایجاد می‏کند. نعمت‏هایی که حتّی پیش از تولّد شروع می‏شود و در طول زندگی همراه ماست و در آخرت هم (اگر شایستگی داشته باشیم) از آن بهره‏مند خواهیم شد. قرآن به این نکته اشاره کرده و به مردم زمان پیامبر صلی الله علیه وآله می‏فرماید:

«فَلْیَعْبُدُواْ رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ الَّذِی أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْف» (4)  باید خدای کعبه را عبادت کنند، خدایی که آنان را از گرسنگی نجات داد و از ترس، ایمن ساخت.

. فطرت

در سرشت انسان، پرستش و نیایش وجود دارد. اگر به معبود حقیقی دست یافت، که کمال مطلوب همین است، و اگر به انحراف و بیراهه دچار شد، به پرستش معبودهای بدلی و باطل می‏پردازد. بت پرستی، ماه و خورشید پرستی، گوساله و گاو پرستی، نمونه‏هایی انحرافی است که وجود دارد، کسانی هم پول و مقام و همسر و ماشین و مدال و ... را می‏پرستند.

انبیا آمده‏اند تا فطرت را در مسیر حق، هدایت کنند و انسان را از عبادت‏های عوضی نجات بخشند. حضرت علی علیه السلام در مورد بعثت رسول خدا صلی الله علیه وآله می‏فرماید:

«فَبَعَثَ اللّهُ مُحَمَّداً بِالْحَقَّ لِیُخرِجَ عِبادَهُ مِنْ عِبادَةِ الاوثانِ اِلی‏ عِبادَتِهِ ...» (5)  خداوند حضرت محمّد صلی الله علیه وآله را برانگیخت، تا بندگانش را از «بت‏پرستی» به «خدا پرستی» دعوت کند.

روحِ عبادت در فطرت انسان نهفته است و اگر درست رهبری نشود به عبادت بت و طاغوت می‏گراید. مثل میل به غذا که در هر کودکی هست، ولی اگر راهنمایی نشود، کودک خاک می‏خورد و لذّت هم می‏برد. بدون هدایت صحیحِ این گرایش فطری نیز، انسان به عشق‏های زودگذر پوچ یا پرستش‏های بی محتوای انحرافی دچار می‏شود.

چرا عبادت؟

فلسفه آفرینش انسان، بندگی و عبادت و عبودیّت است. این صریح کلام الهی در قرآن کریم است که می‏فرماید:

«وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» (2)  

جن و انس را، جز برای پرستش و بندگی خود نیافریدم.

این حکمت و هدف والا، سرلوحه همه رسولان الهی نیز بوده است. در قرآن می‏خوانیم: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ اُمَّةٍ رَسُولاً اَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَاجْتَنِبُوا الطّاغُوت» (3)  

در هرامّتی پیامبری برانگیختم که (به مردم بگویند:) بنده خدا باشید و از طاغوت بپرهیزید.

ناگفته نماند که این بندگی کردن، سودی به خدا نمی‏رساند بلکه مایه عزّت و سعادت خود انسان است وگرنه خداوند بی نیاز مطلق است:

من نکردم خلق تا سودی کنم

بلکه تا بر بندگان جودی کنم

اگر معلّم به شاگردانش می‏گوید: درس بخوانید، نفع این درس خواندن به خود آنان بر می‏گردد و برای معلّم سودی ندارد.

نماز، عبادتی بزرگ

شناخت معبود و آفریدگار، محبّت او را در دل ایجاد می‏کند و این محبّت، انسان را به پرستش و عبادت و اظهار کوچکی و تواضع در برابر عظمت او وا می‏دارد.

نماز، جلوه‏ای از بندگی انسان در پیشگاه خدا و مظهر عبودیّت و عبادت است. آنکه «بنده» آفریدگار است و این بندگی را احساس می‏کند و می‏داند و باور دارد، در برابر او، مطیع است و در پیشگاهش سر بر خاک می‏نهد و به سجده می‏افتد و با وی راز می‏گوید و نیاز می‏طلبد و آن خالق یگانه را که سر رشته دارِ اوست، به عظمت و پاکی می‏ستاید.

ای مهربان خدای

ای مهربان خدای:

گم گشته‏ام تو بودی و کردم چو دیده باز

دیدم به آسمان و زمین و به بام و در

تابنده نور توست

هر جا ظهور توست

دیدم‏به هیچ نقطه تهی نیست جای تو

خوش می‏درخشد از همه سو جلوه‏های تو

ای مبدأ وجود!

از کثرت ظهور، نهان شد که کیستی

از هر چه ظاهر است، تویی آشکارتر ... مستور نیستی

نزدیک‏تر ز من به منی، دور نیستی

تو آشکاره‏ای ... من زین میان گُمم

کور ار نبیند، این گنه آفتاب نیست

نقص از من است، ورنه رُخت را حجاب نیست.

ای مهربان خدای!

در قلب من تبی است گدازان و دردناک

احساس می‏کنم که به کانون جانِ من

سوزنده آتشی است که سر می‏کشد به اوج

احساس می‏کنم عطشی مست و بی قرار

اندر فضای هستی من می‏دود چو موج

این سوز عشق توست،

در من، چو جان نهان

احساس می‏کنم،

درمان نسازد این تبِ من جز دوای تو

زائل نسازد این عطش، الاّ لقای تو

ای مهربان خدای!

احساس می‏کنم خلائی در وجود خویش

کان را نمی‏برد ز میان، جز پرستشت

ای نازنین خدای!

احساس می‏کنم که بود در سرشتِ من

سوزنده، یک نیاز

داغ نیاز را نزداید ز سینه‏ام

جز لذّت پرستش و جز نشئه وصال

مخموری مرا به جز این می، علاج نیست

مطلب عیان بود، به بیان احتیاج نیست

ای مهربان خدای!

تو، راز جان و مایه سرمستی منی

تو هستی منی

در عمق فکر و پرده جانم تویی، تویی

آرام دل، فروغ روانم تویی، تویی

هر جا نگاه می‏دود، آنجا نشان توست

روشنگر وجود، رخِ دلستان توست. (1)

ترجمهء نماز

« نیت » قصد قلب و توجه دل و جهت گیری روح به سوی حضرت معبود است و این که نمازگزار می خواهد راهی را بپیماید که از پاکی جان و رهایی از حقّ النّاس و دوری از رذایل اخلاقی شروع می شود و به خشنودی و رضایت حق پایان می یابد .

در حقیقت ، نمازگزار قصد دارد نماز را راه رسیدن به اخلاق الهی قرار دهد و خویش را از نظر علم و عمل و کار و کوشش و نیّت و اعتقاد به مقام باعظمت خلیفة اللّهی برساند .

روشن است که هر کس از انجام کارش قصد و هدفی دارد ، نمازگزار همه باید از اجرای این عمل خدا را قصد کند و حضرت او را هدف قرار دهد ، و به وسیله این عمل باید اراده کند که خود را به اوج حقیقت و به مرز فضیلت برساند و به قول قرآن مجید در پایان سوره کهف باید به سبب عمل صالح ( که یکی ازم مهمترین مصادیقش نماز است ) و نیز با طرد و نفی تمام معبودهای باطل و بتهای درونی و بیرونی ، به لقای حق برسد و در دریای رحمت دوست غرق گردد .

اگر چنین نیّتی نماز را تا به آخر بدرقه کند ، آن نماز آدمی را از تمام فحشا و منکرات باز داشته و از انسان موجودی الهی و ملکوتی می سازد که با تمام 

وجود حقوق خدا و خلق را به رعایت برخیزد .

راستی اگر انسان نماز بخواند ولی در نیّت و قصدش پذیرفتن واقعیّات نماز نباشد ـ واقعیّاتی که عبارت است از باور کردن یگانگی حقّ و مالکیّت و کارگردانی او نسبت به تمام هستی ، رحمانیّت و رحیمیّت بی نهایت در بی نهایت ، وجوب شکر او ، اعتقاد به روز حساب ، تسلیم بودن در برابر ذات مستجمع جمیع صفات کمال ، لزوم کمک گیری از او در تمام شؤون حیات ، وجوب تبعیّت از انبیا و امامان و دوری گزیدن از حالات و اخلاق مغضوبین و گمراهان ـ بی شک با عدم الهام از این حقایق ، نمازگزار نیّت نماز نکرده و وارد حوزه نماز نشده و در حقیقت زحمات تمام انبیا و اولیا را نادیده گرفته و به خود و دیگران ستم روا داشته است .

و اگر از ابتدای نماز در نیتّش باشد که واقعیّات نماز را در زندگی خود تحقق بخشد ، روح و نفس و مغز و قلب به تدریج آماده قبول تمام حقایق نماز می شود و پس از مدتی انسان منبع حقایق و ظرف واقعیّات می گردد .

 

شرایط نماز

در کتاب فقهی و عرفانی و اخلاقی آورده اند که : نماز حقیقی است که با چهار هزار مسئله بدرقه می شود . و این کثرت مسائل ظاهری و باطنی دلیل بر موقعیت ممتاز نماز در میان عبادات اسلامی است .

می نمی دانم در شناساندن حقیقت این عمل مهم ملکوتی از کجا شروع کنم ، مانند کسی هستم که در کنار ساحل ایستاده و چشم اندازش دریای بی نهایت بزرگی است .

برای نماز دو نوع شرط بیان کرده اند : ظاهری و باطنی .

در این بخش خیلی فشرده و سادی به شرایط ظاهری و باطنی نماز اشاره می شود .

شرایط ظاهری :

طهارت که عبارت است از غسل و وضو و تیمم و رفع آلودگی از بدن و لباس و حتی الامکان تمام محلّ نماز .

احتراز از لباس ابریشم ، حریر ، و نیز طلا برای مردان ، و دوری جستن از لباسی که از پوست و پشم و کرک حیوانات حرام گوشت تهیّه شده است .

مراعات وقت نماز ، بخصوص اول وقت ، و ایستادن در محلی که کسی یا 

چیزی از جلوی آدمی عبور نکند .

موانع نماز

قرآن مجید و روایات بر این معنی گواهند که در راه به پاداشتن نماز موانعی وجود دارد که مسلمانان باید سعی کنند از آنها دور مانده و به هنگام برخورد با آن موانع به مبارزه برخیزند و تا سرحدّ سرکوبی آنچه نمی گذارد انسان وارد بارگاه نماز شود به کوشش و جهاد ادامه دهند .

در این قسمت هم مثل بخشهای گذشته از متن قرآن و روایات استفاده شده است . خوانندگان محترم را به دقت در این فصل توجّه می دهم :

* ای مردمی که به حق گرایش پیدا کرده اید ! بدانید شراب و قمار و بت پرستی و تیرهای گروبندی برنامه هایی است پلید و از کارهای شیطان . حتماً از آنها دوری کنید تا به رستگاری برسید . شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار میان شما عداوت و دشمنی ایجاد کند و مخصوصاً به وسیله این برنامه های پلید شما را از نماز و ذکر حق باز دارد . آیا از این برنامه ها دست برمی دارید تا به فتنه شیطان دچار نشوید(1) ؟!

* به مردم منافق و آنان که ظاهر و باطن یکی ندارند بگو : آنچه انفاق کنید ـ چه با میل چه با زور ـ از شما پذیرفته نیست ، زیرا کار شما خودستایی است و شما مردمی هستید که سخت به فسق خو گرفته اید . ای رسول من ! هیچ 

ــــــــــــــــــــــــــــ

 ـ مائده  ( 5 ) : 90  ـ  91 . 

مانعی از قبول نفقات آنها نبود جز آنکه آنان به خدا و رسول کافر بودند ، و این که در نماز شرکت می کنند برای تظاهر است ، زیرا از نماز اکراه دارند و سخت کسل اند ، و مالی را هم که می دهند از روی شوق نیست(1) .

آنچه به عنوان قسمتی از موانع نماز از آیات ذکر شده استفاده می شود ، می توان در چهار قسمت خلاصه کرد :

. شراب

. قمار

. بت پرستی

. ریا

ارزیابی وضع بی نماز

کتاب الهی و روایات اصیل اسلامی درباره مردم بی نماز ، یا آنان که این مسئله مهمّ ملکوتی را سبک فرض می کنند ، نظریاتی دارند که به قسمتی از آنها در حدّی که لازم است اشاره می شود :

* ای اهل ایمان ! با آن دسته از اهل کتاب و کافران که دین شما را به بازیچه گرفتند دوستی برقرار مکنید و اگر خود را مؤمن می دانید از خدا بترسید . آری ! چون شما ندای نماز بردارید آن را مسخره و بازی فرض می کنند . علتش بی خبری آنان از حقایق اصیل عالم است...

رسول من ! بگو : آگاه سازم کدام قوم را نزد خدای منتقم بدترین پاداش است : کسانی که خدا بر آنان لعن فرستاد و نسبت به آنها غضب کرد و آنان را به صورت میمون و خوک مسخ نمود ، و آن کس که بندگی حق را رها کرد و به عبادت شیطان روی آورد ، در پیشگاه خدا از بدترین منزلت برخوردار است . اینان گمراه ترین مردم از راه الهی هستند .(1) .

در این آیات ، مردمِ جدای از ایمان و نماز ، ملعون و مغضوب حق معرفی شده اند و به آنان وعده عذاب سخت روز قیامت داده شده است .

* آنان که پس از خداپرستان ، رشته زندگی را به دست گرفته و در میدان 

ــــــــــــــــــــــــــــ

 ـ مائده  (  ) : 57  ـ  60 . 

نماز دریای بیکران منفعت

نویسنده این رساله مختصر از نظر فکری و علمی ، قدرت و توان بیان منافع را ندارد .

نمازی که برنامه های ظاهر و باطنش همراه با چهار هزار مسئله است و تا کنون صدها کتاب از طرف عارفان و فقیهان و حکیمان و فیلسوفان و وارستگان و عاشقان درباره آن نوشته شده ، چگونه در قدرت این فقیر تهیدست است که تمام منافع دنیوی و اخروی آن را بازگو کند ؟

من در این فصل به طور بسیار مختصر و بدون شرح و تفسیر به منافع نماز اشاره می کنم و شما را در این زمینه به کتاب های مفصّل ارجاع می دهم .

در قرآن مجید می خوانیم :

* ( وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ وَ اِنَّها لَکَبیرَةٌ اِلّا عَلَی الْخاشِعینَ )(1) . 

از خدای بزرگ در سایه بردباری و استقامت و نماز یاری جویید . این مسئله جز برای اهل خشوع سنگین است .

راستی چه مسئله باعظمت و چه حقیقت ریشه داری است ، آن هم مسئله ای که از جانب حضرت حق مطرح شده و تجربه حیات امت اسلامی نیز آن را ثابت کرده است : بردباری و صبر یکی از علل مهمّ پیروزی بر سختیها ، و نماز کلیدی برای حلّ بسیاری از مشکلات .

ــــــــــــــــــــــــــــ

 ـ بقره  ( 2 ) : 45 . 

 

نشانه های مؤمن

قرآن مجید و کتاب های اصیل حدیث برای انسان مؤمن ارزش و عظمتی قائلند که برای چیزی در آفرینش ، پس از خدا و انبیا و ائمه ، به این اندازه ارزش قائل نیستند .

مؤمن ماه آسمان حیات ، خورشید عالم معنی ، و نور زمین و آسمان است .

* قالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه وآله وسلم) : مَثَلُ الْمُؤْمِنِ عِنْدَ اللّهِ کَمَثَلِ مَلَک مُقَرَّب ، وَ اِنَّ الْمُؤْمِنَ اَعْلی عِنْدَاللّهِ مِنْ مَلَک مُقَرَّب(1) . 

رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود : مؤمن نزد خداوند همانند ملک مقرّب است ، و به حقیقت که مؤمن نزد خدای بزرگ از ملک مقرّب بالاتر است .

* اِنَّ رَسوُلَ اللّهِ (صلی الله علیه وآله وسلم) نَظَرَ اِلَی الْکَعْبَةِ فَقالَ : مَرْحَباً بِالْبَیْتِ ما اَعْظَمَکَ وَ ما اَعْظَمَ حُرْمَتَکَ عَلَی اللّهِ ! وَ اللّهِ لِلْمُؤْمِنُ اَعْظَمُ حُرْمَةً مِنْکَ لاَِنَّ اللّهَ حَرَّمَ مِنْکَ واحِدَةً وَ مِنْ الْمُؤْمِنِ ثَلاثَةً : مالَهُ وَ دَمَهُ وَ اِنْ یُظَنَّ بِهِ ظَنَّ السُّوءِ(2) . 

در روایت آمده که رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) به کعبه نظر فرمود واین چنین به خانه ی حق خطاب کرد : آفرین به بیت الهی ، چه عظیم است قدر و منزلت تو و حرمتی که نزد خدای داری ! به خدا قسم مؤمن احترامی عظیم تر از تو دارد ، 

ــــــــــــــــــــــــــــ

 ـ مستدرک سفینة البحار : 1  / 167 .

 ـ مستدرک سفینة البحار : 1  / 168 .

 

نماز در آئینه ی حیات انبیا و امت ها

تفسیر علی بن ابراهیم قمی در حدود قرن سوم هجری ، یعنی نزدیک به عصر امام حسن عسکری (علیه السلام) ، به رشته ی تحریر درآمده است .

بزرگان از علمای امت اسلامی و دانشمندان وارسته ، امثال علامه ی طباطبایی صاحب تفسیر المیزان ، به این تفسیر اطمینان نموده و  بسیاری از مطالب آن را در کتب فقهی و تفسیری و اخلاقی خود نقل کرده اند .

نویسنده ی تفسیر جناب علی بن ابراهیم(1) در توضیح آیه ی شریفه ی ( فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمَات   )(2) روایتی را از قول پدرش ، از ابن ابی عمیر ، از ابان بن عثمان ، از امام ششم (علیه السلام) نقل می کند که با توجّه به اینکه کتب رجالی شیعه از قبیل رجال کشی ، جامع الرواة اردبیلی ، قاموس الرجال شوشتری ، معجم الرجال خویی ، سندش را صددرصد معتبر دانسته اند ، نشان دهنده ی مسئله ی نماز در زمان حضرت آدم (علیه السلام) است ، برگردان فارسی روایت تا آنجا که لازم و نقطه ی شاهد است از نظر عاشقان نماز می گذرد :

* آدم پس از بیرون آمدن از بهشت و هبوط به زمین ، چهل روز در کوه صفا واقع در نزدیک بیت حق اقامت داشت . آن روزها به خاطر دوری از مقام قرب و هبوط از مقام علّم الاسمایی و از دست دادن جوار ملکوت و هجران بهشت 

ــــــــــــــــــــــــــــ

 ـ تفسیر قمی : 1  / 44 .

 ـ بقره  ( 2 ) : 37 .

وصال محبوب ، در حالی که صورت به خاک داشت همچون ابر بهاران سرشک از دیده می ریخت .

 

ارزش و عظمت نماز

بی تردید ، در میان عبادات و مسائل معنوی و ملکوتی ، نماز از ارزش و اهمیّت خاصّی برخوردار است .

به اندازه ای که به نماز سفارش شده به چیزی سفارش نشده است .

نماز وصیّت حضرت حق ، و انبیا و امامان ، و عارفان و عاشقان ، و ناصحان و حکیمان است .

کتابی از کتاب های آسمانی حق خالی از آیات مربوط به نماز نیست .

از برنامه های بسیار مهمّ کتاب های عرفانی و اخلاقی و مخصوصاً کتب حدیث ، نماز است .

معارف الهی ، انسان بی نماز را انسان نمی دانند ، و هر بی نمازی را مستحقّ عذاب ابد و محروم از بهشت دانسته و بلکه جدای از نماز را حیوانی پست و موجودی تهیدست و تیره بختی بیچاره به حساب می آورند .

نماز در زندگی و حیات انسان به اندازه ای ارزش دارد که اولیای الهی برای یک لحظه از آن غافل نبودند و از هر راهی که ممکن بود دیگران را هم به این عبادت ملکوتی تشویق می کردند .

نماز با این که به غیر مکلّف واجب نیست ولی به خاطر ارزش و اهمیّتی که دارد امامان معصوم دستور می دادند که فرزندتان را از شش ـ هفت سالگی به جهان نماز ببرید و آنان را به سفر در این عرصه گاه معنوی تشویق کنید :

* عَنْ مَعاوِیَةَ بْنِ وَهَب قالَ : سَأَلْتُ اَباعَبْدِاللّهِ(علیه السلام) فی کَمْ یُؤْخَذُ الصَّبِیُّ بَالصَّلوةِ ؟ فَقالَ : فیما بَیْنَ سَبْعَ سِنینَ وَ سِتَّ سِنینَ(1) .